Ritstjórnargrein — Frá stefnumiðum til umhverfis- og loftslagsaðgerða í Evrópu

Margar rannsóknir, þar á meðal fimm árlegar umhverfisskýrslur okkar um ástand og horfur í Evrópu (e. State and Outlook of Europe’s environment reports - SOER) benda til umfangs og umfangs þeirra áskorana sem við stöndum frammi fyrir. Í Evrópsku loftslagsáhættumati sem var birt nýlega birt er komist að þeirri niðurstöðu að margar loftslagsáhættur hafi þegar náð alvarlegum stigum og gætu orðið skelfilegar án brýnna og afgerandi aðgerða og að Evrópa sé ekki tilbúin fyrir þessa vaxandi áhættu.

Til að bregðast við umhverfisspjöllum og loftslagsbreytingum hafa Evrópubúar sett sér metnaðarfull stefnumarkmið, samþykkt löggjöf og komið á fót fjölda framtaksverkefna á síðustu fjórum áratugum. Umhverfisáætlanir hafa verið ein af meginstoðum þessara aðgerða.

Núverandi 8. umhverfisaðgerðaáætlun ESB (e. Environment Action Programme - EAP) tók gildi í maí 2022. Hún mun leiða umhverfisstefnu til ársins 2030 og leggja sitt af mörkum til að ná fram langtímasýn Evrópu um að lifa vel og innan marka plánetunnar eigi síðar en árið 2050. Umhverfisstofnun Evrópu fékk það verkefni að meta árangur í átt að 8. forgangsmarkmiðum EAP árlega. 

Fyrsta eftirlitsskýrslan var gefin út í desember 2023. Skýrslan gerir úttekt á framförum í átt að helstu umhverfis- og loftslagsmarkmiðum Evrópu, byggt á þeim 28 vísbendingum og eftirlitsmarkmiðum sem lýst var í 8. EAP vöktunarrammanum.

Mat okkar kemst að þeirri niðurstöðu að ESB eigi á hættu að missa af flestum markmiðum fyrir 2030. Það er sérstaklega krefjandi að draga úr umhverfis- og loftslagsþrýstingi í tengslum við framleiðslu og neyslu. Þetta forgangsmarkmið felur í sér markmið um að draga úr orkunotkun og auka hlutfall hringrásarefnanotkunar og hlutdeild svæðis í lífrænum búskap. Mjög ólíklegt er að öll þessi markmið náist árið 2030.

Á hinn bóginn, ESB er mjög líklegt til að ná nokkrum öðrum markmiðum. Til dæmis mun hlutfall græns hagkerfis halda áfram að aukast. Á sama hátt munu ótímabær dauðsföll, sem rekja má til útsetningar fyrir fínu svifryki lækka í samræmi við markmið aðgerðaáætlunar um enga mengun.

Í skýrslunni er lögð áhersla á að ná 8. eftirlitsmarkmiðum EAP þurfi framfarir að vera miklu hraðari en það sem við náðum undanfarin tíu ár.

Aðgerð, seinkun eða aðgerðarleysi

Á hverjum degi koma áhrif loftslagsbreytinga eða umhverfismengunar á fyrirsagnirnar: snjólausar skíðabrekkur, mengunarefni sem finnast í vatni, loftmengun, þurrkar, flóð... Heilsu og lífsviðurværi fólks er ógnað. Við vitum að við þurfum að bregðast við. Við vitum líka að því lengur sem við bíðum eða því hægar sem við bregðumst við því stærri verða vandamálin. Þolgæði og geta samfélagsins, hagkerfisins og umhverfisins til að takast á við vandamálin, mun veikjast.

Við sjáum líka að breytingin er ekki auðveld. Til að ná hreinu núlli, hreinu, náttúru-jákvæðu og hringrásarhagkerfi þarf tíma, fjárfestingar og skuldbindingu. Breytingar fela einnig í sér erfiðar ákvarðanir. Og við verðum að viðurkenna að allir valkostir eru líklegir til að hafa áhrif á suma hópa meira en aðrir. 

Þetta á líka við ef við veljum að bregðast ekki við eða ef við bregðumst of hægt við. Sum okkar munu verða fyrir meiri áhrifum en aðrir. Þessi ójöfnuður bendir á að heilsufars- og loftslagsáhrif hafa alvarlegri áhrif á tiltekna hópa eða svæði. Og auðvitað eru önnur svæði í heiminum verða í flestum tilfellum fyrir miklu harðari höggi en Evrópa. Í nýlegri skýrslu Umhverfisstofnunar Evrópu um réttlát umskipti er lögð áhersla á að stefnur sem ætlað er að færa Evrópu yfir í grænna, loftslagshlutlausara hringrásarhagkerfi verði að vera upplýst með hugtökum réttlæti og sanngirni ef þær eiga að ná árangri.

Brýn, afgerandi og sanngjörn aðgerð

Fyrr í þessari viku birti framkvæmdastjórn Evrópusambandsins endurskoðun sína á 8. EAP, þar sem lögð var áhersla á umfangsmikla löggjöf sem þegar hefur verið sett til að ná markmiðum sínum og áskorunum sem tilgreindar eru í eftirlitsskýrslu okkar. Framkvæmd, fjármál og réttlát umskipti eru meðal lykilþáttanna sem lögð er áhersla á í endurskoðun framkvæmdastjórnar Evrópusambandsins.

Frammi fyrir vaxandi áskorunum verðum við að bregðast skjótt við, ákveðið og sanngjarnt. Til að byrja með mun framkvæmd núverandi stefnu og löggjafar á sviði umhverfis- og loftslagsmála, þ.m.t. að samþætta kröfur þeirra inn í aðrar stefnur, hjálpa ESB verulega við að ná markmiðum sínum. Viðbótarráðstafanir gætu einnig verið nauðsynlegar. Að tryggja að nægilegt fjármagn sé til staðar í þessum umskiptum er annar mikilvægur þáttur. Og síðast en ekki síst, þegar við stöndum frammi fyrir erfiðum ákvörðunum, verðum við að styðja þá sem verða fyrir mestum áhrifum.

Hjá Umhverfisstofnun Evrópu erum við staðráðin í að styðja stefnumótendur Evrópu og almenning með því að veita þá þekkingu og gögn sem þarf til að ná langtímasýn Evrópu um að lifa vel og innan heimsmarka fyrir árið 2050.