Ástand umhverfisins í Evrópu 2020: brýn þörf á stefnubreytingu til að takast á við áskoranir í loftslagsmálum, snúa við hnignuninni og tryggja velmegun í framtíðinni

 Enda þótt evrópsk stefnumál á sviði umhverfis- og loftslagsmála hafi stuðlað að því að bæta umhverfið á nýliðnum áratugum, þá eru framfarir í Evrópu ekki nægar og horfurnar næsta áratuginn varðandi umhverfismál eru ekki jákvæðar samkvæmt skýrslunni ‘European environment — state and outlook 2020 (SOER 2020)’.

SOER 2020 er yfirgripsmesta umhverfismat sem nokkurn tíma hefur verið framkvæmt í Evrópu. Skýrslan veitir skyndimynd af því hver staða Evrópu er að því er varðar það að ná stefnumarkmiðum fyrir 2020 og 2030 sem og lengri tíma markmiðum fyrir 2050 og metnaðarfullum málefnum er miða að því að skipta yfir í sjálfbæra framtíð sem einkennist af lítilli koltvísýringslosun. Í skýrslunni er tekið fram að Evrópa er nú þegar búin að ná verulegum framförum á síðastliðnum tveimur áratugum að því er varðar mildun loftslagsbreytinga með því að draga úr losun gróðurhúsalofttegunda.  Merki um framfarir eru einnig augljós á öðrum sviðum, eins og að takast á við loftmengun og vatnsmengun, og innleiðing nýrra stefnumála til að takast á við plastúrgang og til að efla aðlögun að loftslagsbreytingum og hringrásar- og  lífhagkerfið. Enn fremur er sjálfbæra fjármálafrumkvæði ESB hið fyrsta sinnar tegundar varðandi hlutverk fjármálageirans við að knýja áfram nauðsynleg umskipti yfir í sjálfbæra framtíð.

Áríðandi krafa um að auka breytingar og hraða breytingum

Enda þótt þessi árangur sémikilvægur, þá mun Evrópa ekki geta raungert þá framtíðarsýn sem hún hefur um sjálfbærni þ.e. að "lifa ágætlega innan takamarka plánetunnar" með því að halda áfram að stuðla að hagvexti og leitast við að stýra umhverfislegum og félagslegum áhrifum. Skýrslan hvetur Evrópulönd, leiðtoga og löggjafa til að grípa tækifærið og nota næsta áratuginn til að auka með róttækum hætti og hraða aðgerðum til að Evrópu nái sér aftur á strik varðandi það að ná umhverfisstefnumarkmiðum og markáföngum til meðallangs og lengri tíma í því skyni að koma í veg fyrir óafturkræfar breytingar of tjón.

Núverandi svið evrópskra aðgerða á sviði stefnumála skapa ómissandi grundvöll fyrir framfarir í framtíðinni en þær nægja ekki. Evrópa þarf að standa betur að verki, álfan þarf að takast á við tilteknar áskoranir með öðrum hætti, og þarf að íhuga upp á nýtt fjárfestingar sínar.

Að raungera markmið Evrópu mun krefjast betri útfærslu og bættrar samhæfingar milli núverandi stefnumála. Þetta mun einnig krefjast viðbótaraðgerða í stefnumálum til að raungera grundvallarbreytingu í lykilkerfum framleiðslu og neyslu sem styðja undir nútímalífsstíl okkar, eins matvæli, orka og hreyfanleiki, sem hafa umtalsverð umhverfisáhrif.

Skýrslan leggur einnig áherslu á mikilvægi þess hvernig ríkisstjórnir geta auðveldað umbreytingu yfir í sjálfbærni, og bendir á þörfina á að takast á við hlutina með öðrum hætti. Til dæmis þá ætti Evrópa að endurhugsa hvernig hún notar núverandi nýjungar og tæknilausnir, hvernig hægt er að endurbæta framleiðsluferla, hvernig er hægt að hlúa að rannsóknum og þróun á sviði sjálfbærni, og hvernig hægt verði að ýta undir breytingar á neyslumynstri og lífsháttum.

Að lokum, þá mun raungerning slíkra breytinga krefjast fjárfestinga í sjálfbærri framtíð, og að hætt verði að nota almannafé til að niðurgreiða starfsemi sem veldur skaða á umhverfinu. Evrópa mun hagnast gríðarlega á slíkri breytingu á forgangsröðun fjárfestinga vegna þeirra efnahagslegu og félagslegu tækifæra sem slík breyting getur skapað. Á sama tíma skiptir það sköpum að hlusta á þær áhyggjur sem fram koma og verður að tryggja víðtækan stuðning við slík umskipti — félagslega sanngjarna umbreytingu.

‘Umhverfi Evrópu er komið að tímamótum stórfelldra umbreytinga. Við okkur blasir þröngur gluggi tækifæra á næsta áratug til að auka aðgerðir til að vernda náttúruna, draga úr áhrifum loftslagsbreytinga og draga á róttækan hátt úr notkun okkar á náttúruauðlindum.  Matið okkar sýnir að stigvaxandi breytingar hafa leitt til framfara á sumum sviðum en samt ekki nálægt því að vera nóg til að mæta langtíma markmiðum okkar. Við höfum þegar þá þekkingu, tækni og verkfæri sem við þurfum til að gera lykilkerfi á sviði framleiðslu og neyslu eins og matvæli, samgöngumál og orkumál sjálfbær.  Framtíðar velsæld okkar og hagsæld veltur á þessu, og á getu okkar til að virkja aðgerðir um allt samfélagið til að koma á breytingum og skapa betri framtíð,’ sagði Hans Bruyninckx, framkvæmdastjóri EEA.

Ástand umhverfisins hefur versnað, horfur eru blendnar

Í heild hefur þróun á sviði umhverfismála í Evrópu ekki batnað frá síðustu skýrslu EEA um ástand umhverfisins árið 2015. Í matinu er tekið fram að þó svo flest markmiðin fyrir 2020 munu ekki raungerast, sérstaklega þau sem snúa að líffræðilegum fjölbreytileika, þá er ennþá möguleiki á því að ná lengri tíma markmiðum og takmörkum fyrir 2030 og 2050.

Evrópa hefur náð mikilvægum ávinningi í tengslum við auðlindanýtni og hringrásarhagkerfi. En nýleg þróun undirstrikar að hægt hefur á framförum á sviðum eins og minnkun á losun gróðurhúsalofttegunda, losun í iðnaði, myndun úrgangs, bættri orkunýtni og varðandi hlutfall endurnýjanlegrar orku. Þegar horft er til framtíðar þá mun núverandi framfarahraði ekki vera nægilegur til að uppfylla loftlags- og orkumarkmið fyrir 2030 og 2050.

Að vernda og varðveita líffræðilegan fjölbreytileika og náttúru Evrópu verður áfram umfangsmesti vettvangurinn þar sem framfarir vekja ekki bjartsýni.  Af þeim 13 sérstöku stefnumarkmiðum sem búið var að ákveða fyrir árið 2020 á þessu sviði, eru einungis tvö sem líklegt er að náist: að tiltaka vernduð hafsvæði og vernduð landsvæði. Þegar horft er fram til ársins 2030, ef núverandi þróun heldur áfram, þá mun sú þróun hafa í för með sér enn frekari hnignun náttúrunnar og áframhaldandi mengun andrúmslofts, vatns og jarðvegs.

Áhrif loftslagsbreytinga, loft- og hávaðamengunar á umhverfið og heilsu manna eru ennþá áhyggjuefni.  Útsetning fyrir fínu svifryki veldur um það bil 400.000 ótímabærum dauðsföllum í Evrópu á hverju ári og lönd í Mið- og Austur-Evrópu verða fyrir óhóflega miklum áhrifum. Einnig eru vaxandi áhyggjur af hættulegum kemískum efnum og þeirri hættu sem þau valda. Þegar litið er til framtíðar, þá væri hægt að bæta horfurnar á að draga megi úr umhverfishættuþáttum gagnvart heilsu með meiri samþættingu stefnumörkunar á sviði umhverfis- og heilbrigðismála.

Tafla ES.1 Yfirlit yfir þróun og horfur á að uppfylla stefnumið/markmið

Athugið: Árið fyrir markmið gefur ekki til kynna nákvæmt markár heldur tímaramma markmiða.

Þróun í losun gróðurhúsalofttegunda og spár innan ESB-28, á árunum 1990-2050

Heimild: SOER 2020 p.158

Sjálfbær framtíð er ennþá möguleg: hvar á að grípa til aðgerða?

Að raungera framtíðarsýn Evrópu um litla koltvísýringslosun og sjálfbærni er ennþá mögulegt. Skýrslan útlistar sjö lykilsvið þar sem þörf er á hugumstórum aðgerðum til að Evrópa nái sér aftur á strik og nái markmiðum og metnaðarfullum áformum fyrir 2030 og 2050.

1. Framkvæmið óraungerða möguleika núverandi stefnumarkmiða í umhverfismálum Full innleiðing núverandi stefnumarkmiða myndi skila Evrópu langt við að ná umhverfismarkmiðum sínum fram til ársins 2030.
2. Styðjið sjálfbærni sem er ramminn utan um stefnumótun. Þróun langtíma stefnuramma með bindandi markmiðum — með því að byrja á matvælakerfinu, kemískum efnum og landnýtingu — mun örva og leiða samhangandi aðgerðir þvert á málaflokka og samfélag.
3. Leiðið alþjóðlegar aðgerðir í átt að sjálfbærni. ESB ætti að nota  diplómatísk og efnahagsleg áhrif sín til að stuðla að samþykkt metnaðarfullra alþjóðasamninga á sviðum eins og líffræðilegum fjölbreytileika og auðlindanotkun.
4. Hlúið að nýsköpun í öllu samfélaginu. Breyting á núverandi ferli mun ráðast með afgerandi hætti af tilkomu og útbreiðslu fjölbreyttra nýsköpunarforma sem geta hrundið af stað nýjum hugsunar- og lifnaðarháttum.
5. Aukið fjárfestingar og breytið um stefnu í fjármálageiranum til að styðja við sjálfbær verkefni og fyrirtæki. Þetta þýðir að fjárfesta þarf í framtíðinni með því að fullnýta opinbera sjóði til að styðja við nýsköpun og lausnir sem byggja á náttúrunni, framkvæma innkaup á sjálfbæran hátt og styðja geira og svæði sem verða fyrir áhrifum. Þetta hefur einnig í för með sér að virkja þarf fjármálageirann í sjálfbærar fjárfestingar með því að innleiða og byggja upp Sjálfbæra aðgerðaáætlun ESB á sviði fjármála.
6. Stjórnið áhættu og tryggið félagslega sanngjörn umskipti. Árangursrík umskipti í átt að sjálfbærni mun krefjast þess að samfélög viðurkenni mögulega áhættu, tækifæri og málamiðlanir og komi fram með leiðir til að stýra þessum þáttum. Stefnumál ESB og stefnumál í hverju ríki gegna grundvallarhlutverki á því sviði að framkvæma "réttlát umskipti" með því að ganga úr skugga um að enginn sé skilinn eftir.
7. Byggiðupp meiri þekkingu og verksvit. Það hefur í för með sér aukalega áherslu á skilning á þeim kerfum sem knýja á umhverfisálag, leiðir til sjálfbærni, framtaksverkefni sem lofa góðu og hindranir gagnvart breytingum. Þörf er á frekari uppbygging á afkastagetu til að fara um heim sem er undirlagður örum breytingum með því að fjárfesta í menntun og færni.

Einnig fáanlegar:

SOER 2020 Heildarskýrsla — Sameinað mat

SOER 2020 Samantekt (þýðingar fáanlegar)

SOER 2020 netsamantekt