Η κατάσταση του περιβάλλοντος στην Ευρώπη το 2020: απαιτείται επειγόντως αλλαγή κατεύθυνσης για την αντιμετώπιση των προκλήσεων της κλιματικής αλλαγής, την αντιστροφή της περιβαλλοντικής υποβάθμισης και την διασφάλιση της μελλοντικής ευημερίας

Ενώ οι ευρωπαϊκές πολιτικές για το περιβάλλον και το κλίμα έχουν συντελέσει στη βελτίωση του περιβάλλοντος τις τελευταίες δεκαετίες, η Ευρώπη δεν σημειώνει επαρκή πρόοδο, οι δε προοπτικές για το περιβάλλον την επόμενη δεκαετία δεν είναι θετικές, σύμφωνα με την έκθεση "Ευρωπαϊκό περιβάλλον — κατάσταση και προοπτικές το 2020" (SOER 2020).

Η έκθεση SOER 2020 είναι η πληρέστερη περιβαλλοντική εκτίμηση που έχει διεξαχθεί ποτέ στην Ευρώπη. Αποτυπώνει με απόλυτη ειλικρίνεια τη θέση στην οποία βρίσκεται η Ευρώπη όσον αφορά την επίτευξη των στόχων πολιτικής για το 2020 και το 2030, καθώς και τους πιο μακροπρόθεσμους στόχους για το 2050 και τις φιλοδοξίες για μετάβαση σε ένα βιώσιμο μέλλον με χαμηλές εκπομπές άνθρακα. Στην έκθεση επισημαίνεται ότι η Ευρώπη έχει ήδη σημειώσει σημαντική πρόοδο την τελευταία εικοσαετία σε θέματα μετριασμού της κλιματικής αλλαγής και περιορισμού των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Σημεία προόδου είναι εμφανή και σε άλλα πεδία, όπως η αντιμετώπιση της ατμοσφαιρικής και της υδάτινης ρύπανσης, αλλά και η καθιέρωση νέων πολιτικών για την αντιμετώπιση των πλαστικών απορριμμάτων και την προώθηση της προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή και της κυκλικής οικονομίας και της βιοοικονομίας. Εξάλλου, η πρωτοβουλία της ΕΕ για τη βιώσιμη χρηματοδότηση είναι η πρώτη του είδους της ως προς τον ρόλο του χρηματοπιστωτικού τομέα ως κινητήριου μοχλού της αναγκαίας μετάβασης προς ένα βιώσιμο μέλλον.

Επείγουσα έκκληση για επέκταση και επιτάχυνση της αλλαγής

Όλα αυτά τα επιτεύγματα είναι σημαντικά, αλλά η Ευρώπη δεν θα επιτύχει το όραμά της για βιωσιμότητα και «ευημερία εντός των ορίων του πλανήτη» συνεχίζοντας να προάγει την οικονομική ανάπτυξη και επιδιώκοντας τη διαχείριση του περιβαλλοντικού και κοινωνικού αντίκτυπου. Η έκθεση παροτρύνει τις χώρες, τους ηγέτες και τους αρμόδιους για τη λήψη αποφάσεων στην Ευρώπη να αδράξουν την ευκαιρία και να εκμεταλλευτούν την επόμενη δεκαετία ούτως ώστε να επεκτείνουν και να επιταχύνουν δραστικά τις ενέργειες που θα επαναφέρουν την Ευρώπη στην τροχιά της επίτευξης των μεσοπρόθεσμων και των πιο μακροπρόθεσμων στόχων και σκοπών της περιβαλλοντικής πολιτικής της προκειμένου να αποφευχθούν μη αναστρέψιμες μεταβολές και βλάβες.

Το σημερινό φάσμα ευρωπαϊκών δράσεων πολιτικής αποτελεί σημαντικό θεμέλιο για τη μελλοντική πρόοδο, πλην όμως δεν αρκεί. Η Ευρώπη πρέπει να βελτιώσει τις δράσεις της, να αντιμετωπίσει διαφορετικά κάποιες προκλήσεις και να επανεξετάσει τις επενδύσεις της.

Η επίτευξη των ευρωπαϊκών στόχων θα απαιτήσει καλύτερη υλοποίηση και βελτιωμένο συντονισμό των υφιστάμενων πολιτικών. Θα χρειαστεί επίσης επιπρόσθετες δράσεις πολιτικής για να επιτευχθούν θεμελιώδεις αλλαγές στα βασικά συστήματα παραγωγής και κατανάλωσης στα οποία στηρίζεται ο σύγχρονος τρόπος ζωής μας, όπως η διατροφή, η ενέργεια και η κινητικότητα, που έχουν σημαντικό περιβαλλοντικό αντίκτυπο.

Στην έκθεση υπογραμμίζεται επίσης η σημασία των τρόπων με τους οποίους οι κυβερνήσεις μπορούν να διευκολύνουν τη μετάβαση στη βιωσιμότητα και η ανάγκη υιοθέτησης διαφορετικών προσεγγίσεων. Η Ευρώπη, για παράδειγμα, θα πρέπει να αναλογιστεί πώς αξιοποιούνται οι υπάρχουσες καινοτομίες και τεχνολογίες, πώς θα μπορούσαν βελτιωθούν οι παραγωγικές διαδικασίες, πώς θα μπορούσαν να προαχθούν οι δράσεις έρευνας και ανάπτυξης στον τομέα της βιωσιμότητας και πώς θα μπορούσαν να δοθούν κίνητρα για αλλαγές των προτύπων κατανάλωσης και του τρόπου ζωής.

Τέλος, η επίτευξη αυτής της αλλαγής θα απαιτήσει επένδυση σε ένα βιώσιμο μέλλον και παύση της χρήσης δημόσιων πόρων για την επιδότηση περιβαλλοντικά επιζήμιων δραστηριοτήτων. Η Ευρώπη έχει να κερδίσει πάρα πολλά από μια τέτοια αλλαγή στις επενδυτικές της προτεραιότητες, λόγω των οικονομικών και κοινωνικών ευκαιριών που μπορούν να δημιουργηθούν. Παράλληλα, θα είναι πολύ σημαντικό να ακουστούν οι προβληματισμοί των πολιτών και να διασφαλιστεί η ευρύτερη δυνατή στήριξη μιας τέτοιας στροφής —μιας κοινωνικά δίκαιης μετάβασης.

«Το περιβάλλον στην Ευρώπη βρίσκεται σε κρίσιμο σημείο. Την επόμενη δεκαετία, έχουμε ένα μικρό περιθώριο ευκαιρίας για να κλιμακώσουμε τα μέτρα προστασίας της φύσης, να μετριάσουμε τον αντίκτυπο της κλιματικής αλλαγής και να μειώσουμε δραστικά την κατανάλωση φυσικών πόρων. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις μας, οι σταδιακές αλλαγές έχουν οδηγήσει σε πρόοδο σε κάποιους τομείς, απέχουμε όμως πολύ από την απαιτούμενη πρόοδο για την επίτευξη των μακροπρόθεσμων στόχων μας. Διαθέτουμε ήδη τη γνώση, τις τεχνολογίες και τα αναγκαία εργαλεία για να εξασφαλίσουμε τη βιωσιμότητα των βασικών συστημάτων παραγωγής και κατανάλωσης, όπως στα τρόφιμα, στην κινητικότητα και στην ενέργεια. Η μελλοντική μας ευημερία και ευμάρεια εξαρτάται από αυτό, όπως και από την ικανότητά μας να αξιοποιήσουμε την κοινωνική δράση για να επιφέρουμε αλλαγές και να δημιουργήσουμε ένα καλύτερο μέλλον», δηλώνει ο Hans Bruyninckx, εκτελεστικός διευθυντής του ΕΟΠ.

Η κατάσταση του περιβάλλοντος έχει επιδεινωθεί, οι απόψεις για τις προοπτικές διχάζονται

Γενικά οι περιβαλλοντικές τάσεις στην Ευρώπη δεν έχουν βελτιωθεί από την τελευταία έκθεση του ΕΟΠ για την κατάσταση του περιβάλλοντος το 2015. Στην σχετική εκτίμηση επισημαίνεται ότι, αν και δεν θα επιτευχθούν οι περισσότεροι στόχοι για το 2020, ιδίως όσοι αφορούν τη βιοποικιλότητα, εξακολουθούν να υπάρχουν πιθανότητες να επιτευχθούν οι πιο μακροπρόθεσμοι στόχοι για το 2030 και το 2050.

Η Ευρώπη έχει κατακτήσει πολλά όσον αφορά την αποδοτική αξιοποίηση των πόρων και την κυκλική οικονομία. Ωστόσο, οι πρόσφατες τάσεις δείχνουν επιβράδυνση της προόδου σε τομείς όπως η μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, των βιομηχανικών εκπομπών, της παραγωγής αποβλήτων, ή η αύξηση της ενεργειακής αποδοτικότητας και το μερίδιο της ανανεώσιμης ενέργειας. Με τα σημερινά δεδομένα, ο ρυθμός προόδου δεν αρκεί για την επίτευξη των στόχων για το κλίμα και την ενέργεια το 2030 και το 2050.

Η προστασία και η διατήρηση της βιοποικιλότητας και της φύσης στην Ευρώπη παραμένει το πεδίο στο οποίο σημειώνεται η μικρότερη πρόοδος. Από τους 13 ειδικούς στόχους πολιτικής που έχουν τεθεί για το 2020 στο πεδίο αυτό, μόνο δύο είναι πιθανόν να επιτευχθούν: ο καθορισμός προστατευόμενων θαλάσσιων και χερσαίων περιοχών. Με ορίζοντα το 2030, αν συνεχιστούν οι τρέχουσες τάσεις, το αποτέλεσμα θα είναι περαιτέρω υποβάθμιση του φυσικού περιβάλλοντος και συνεχιζόμενη ρύπανση της ατμόσφαιρας, των υδάτων και του εδάφους.

Η κλιματική αλλαγή, όπως και ο αντίκτυπος της ατμοσφαιρικής ρύπανσης και της ηχορύπανσης στο περιβάλλον και στην ανθρώπινη υγεία εξακολουθούν να δημιουργούν προβληματισμό. Η έκθεση σε μικροσωματίδια ευθύνεται για περίπου 400.000 πρόωρους θανάτους στην Ευρώπη κάθε χρόνο, σημειώνοντας δυσανάλογα μεγάλα ποσοστά θνησιμότητας στις χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης. Ταυτόχρονα, αυξάνεται η ανησυχία σχετικά με τις επικίνδυνες χημικές ουσίες και τους κινδύνους που εγκυμονούν. Στο μέλλον, οι προοπτικές μείωσης των περιβαλλοντικών κινδύνων για την υγεία θα βελτιωθούν μόνο μέσω της κατά το δυνατόν μεγαλύτερης ολοκλήρωσης των πολιτικών για το περιβάλλον και την υγεία.

Πίνακας ES.1     Σύνοψη των προηγούμενων τάσεων, των προβλέψεων και των προοπτικών εκπλήρωσης των επιδιώξεων πολιτικής/στόχων

Σημείωση: Το έτος για τις επιδιώξεις/στόχους δεν υποδηλώνει το ακριβές έτος-στόχο αλλά το χρονικό πλαίσιο των επιδιώξεων/στόχων.

Τάσεις και προοπτικές όσον αφορά τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου στην ΕΕ των 28, 1990-2050

Πηγή: SOER 2020 p.158

Ένα βιώσιμο μέλλον είναι ακόμη εφικτό: σε ποιους τομείς πρέπει να αναληφθεί δράση;

Το όραμα της Ευρώπης για χαμηλές εκπομπές άνθρακα και βιωσιμότητα μπορεί ακόμη να επιτευχθεί. Η έκθεση σκιαγραφεί επτά βασικούς τομείς στους οποίους απαιτείται να ληφθούν τολμηρά μέτρα προκειμένου η Ευρώπη να επανέλθει στη σωστή τροχιά και να πετύχει τους στόχους και τις φιλοδοξίες της για το 2030 και το 2050.

1. Αξιοποίηση του ανεκμετάλλευτου δυναμικού των υφιστάμενων περιβαλλοντικών πολιτικών. Η πλήρης εφαρμογή των υφιστάμενων πολιτικών θα βοηθήσει σε μεγάλο βαθμό την Ευρώπη να επιτύχει τους περιβαλλοντικούς της στόχους έως το 2030.
2. Υιοθέτηση της βιωσιμότητας ως πλαισίου χάραξης πολιτικής. Η ανάπτυξη μακροπρόθεσμων πλαισίων πολιτικής με δεσμευτικούς στόχους —αρχίζοντας από το σύστημα παραγωγής τροφίμων, τα χημικά και τις χρήσεις γης— θα δώσει έναυσμα και κατευθύνσεις για συνεκτικές δράσεις στο σύνολο των πεδίων πολιτικής και της κοινωνίας.
3. Ανάληψη ηγετικής δράσης διεθνώς προς την κατεύθυνση της βιωσιμότητας. Η ΕΕ θα πρέπει να αξιοποιήσει τη διπλωματική και οικονομική επιρροή της για να προωθήσει φιλόδοξες διεθνείς συμφωνίες σε τομείς όπως η βιοποικιλότητα και η χρήση των πόρων.
4. Ενθάρρυνση της καινοτομίας σε ολόκληρη την κοινωνία. Η αλλαγή πορείας θα εξαρτηθεί σε καθοριστικό βαθμό από την ανάδυση και διάδοση διαφόρων μορφών καινοτομίας που μπορούν να οδηγήσουν σε νέους τρόπους σκέψης και ζωής.
5. Αύξηση των επενδύσεων και αναπροσανατολισμός του χρηματοπιστωτικού τομέα προς την υποστήριξη βιώσιμων έργων και επιχειρήσεων. Προς τούτο απαιτείται επένδυση στο μέλλον, με πλήρη αξιοποίηση των δημόσιων πόρων για τη στήριξη καινοτόμων λύσεων, βασιζόμενων στη φύση, με βιώσιμες προμήθειες και στήριξη των πληττόμενων κλάδων και περιφερειών. Απαιτούνται επίσης βιώσιμες επενδύσεις εκ μέρους του χρηματοπιστωτικού τομέα, με την εφαρμογή και ανάπτυξη του σχεδίου δράσης της ΕΕ για τη βιώσιμη χρηματοδότηση.
6. Διαχείριση κινδύνων και διασφάλιση της κοινωνικά δίκαιης μετάβασης. Η επιτυχής μετάβαση στη βιωσιμότητα προϋποθέτει ότι οι κοινωνίες αναγνωρίζουν τους πιθανούς κινδύνους, τις ευκαιρίες και τα αντισταθμίσματα, και επινοούν τρόπους διαχείρισής τους. Οι ενωσιακές και οι εθνικές πολιτικές διαδραματίζουν ουσιαστικό ρόλο στην επίτευξη της «δίκαιης μετάβασης» και διασφαλίζουν ότι κανείς δεν μένει πίσω.
7. Ανάπτυξη γνώσης και τεχνογνωσίας. Αυτό σημαίνει περαιτέρω εμβάθυνση στην κατανόηση των συστημάτων τα οποία ασκούν περιβαλλοντικές πιέσεις, στις οδούς προς τη βιωσιμότητα, στις ελπιδοφόρες πρωτοβουλίες και στα εμπόδια για την αλλαγή. Απαιτείται περαιτέρω ανάπτυξη ικανοτήτων για να αντεπεξέλθουμε σε έναν ταχέως μεταβαλλόμενο κόσμο, με επένδυση στην εκπαίδευση και στην ανάπτυξη δεξιοτήτων.

Διατίθενται επίσης:

Πλήρης έκθεση SOER 2020 — Ολοκληρωμένη εκτίμηση

Σύνοψη της SOER 2020 (μεταφράσεις)

Διαδικτυακή σύνοψη της SOER 2020