Stan środowiska w Europie w 2020 r.: musimy pilnie obrać nowy kierunek, aby stawić czoła wyzwaniom związanym ze zmianami klimatu, odwrócić procesy degradacji i zapewnić dobrobyt w przyszłości

Chociaż europejska polityka w zakresie środowiska i klimatu przyczyniła się do poprawy stanu środowiska w ciągu ostatnich dziesięcioleci, Europa nie czyni jednak wystarczających postępów, a prognozy na nadchodzące dziesięciolecie dotyczące środowiska zawarte w raporcie „Środowisko Europy 2020 — stan i prognozy (SOER 2020)” nie są pozytywne.

SOER 2020 stanowi najbardziej kompleksową ocenę środowiska, jaką kiedykolwiek przeprowadzono w odniesieniu do Europy. Ocena ta szczegółowo prezentuje wyniki osiągane przez Europę w zakresie spełniania celów polityki na lata 2020 i 2030, a także długoterminowych celów do roku 2050 r. oraz realizacji ambicji związanych z przejściem na zrównoważony, niskoemisyjny rozwój w przyszłości. W raporcie odnotowano, że w ciągu ostatnich dwudziestu lat Europa poczyniła znaczne postępy w zakresie łagodzenia zmian klimatu i ograniczania emisji gazów cieplarnianych. Widoczne są również oznaki postępu w innych dziedzinach, takich jak przeciwdziałanie zanieczyszczeniom powietrza i wody oraz wprowadzanie nowych strategii politycznych w celu rozwiązania problemu odpadów z tworzyw sztucznych, a także zwiększanie adaptacji do zmian klimatu oraz wzmacnianie gospodarki o obiegu zamkniętym i biogospodarki. Ponadto inicjatywa UE na rzecz zrównoważonego finansowania jest pierwszą tego rodzaju inicjatywą dotyczącą roli sektora finansowego w dążeniu do dokonania niezbędnych zmian w kierunku zrównoważonej przyszłości.

Konieczne jest pilne zwiększenie zakresu zmian i przyspieszenie ich tempa

Mimo opisanych powyżej istotnych sukcesów, Europa nie zrealizuje swojej wizji zrównoważonego rozwoju w zakresie „dobrego życia z uwzględnieniem ograniczeń naszej planety”, jeśli będzie jedynie kontynuować wspieranie wzrostu gospodarczego i poszukiwać metod zarządzania skutkami społecznymi i środowiskowymi. W raporcie wzywa się państwa członkowskie, przywódców i decydentów do wykorzystania szansy i do radykalnego zwiększenia i przyspieszenia działań na rzecz wprowadzenia Europy na drogę do osiągnięcia średnio- i długoterminowych celów polityki ochrony środowiska w ciągu najbliższych dziesięciu lat, aby uniknąć nieodwracalnych zmian i szkód.

Obecny zakres europejskich działań w ramach polityki stanowi niezbędną podstawę do osiągnięcia postępów w przyszłości, ale nie są one wystarczające. Europa musi zrobić wszystko, co w jej mocy, musi podejść do niektórych wyzwań w inny sposób i przemyśleć swoje inwestycje.

Osiągnięcie celów przez Europę będzie wymagało skuteczniejszego wdrażania i lepszej koordynacji obecnych strategii politycznych. Konieczne będzie również podjęcie dodatkowych inicjatyw politycznych w celu osiągnięcia zasadniczych zmian w kluczowych systemach produkcji i konsumpcji stanowiących podstawę naszego nowoczesnego stylu życia – żywnościowym, energetycznym i dotyczącym mobilności – które mają znaczący wpływ na środowisko.

W raporcie podkreślono również znaczenie sposobu, w jaki rządy mogą umożliwić przejście na model zrównoważonego rozwoju, a także konieczność zajęcia się pewnymi kwestiami w sposób odmienny od dotychczasowego. Przykładowo, Europa powinna ponownie rozważyć, w jaki sposób wykorzystuje istniejące innowacje i technologie, jak można usprawnić procesy produkcji, wspierać badania i rozwój w zakresie zrównoważonego rozwoju oraz jak można stymulować zmiany wzorców konsumpcji i stylów życia.

Ponadto osiągnięcie powyższych zmian będzie wymagało inwestowania w obszary zapewniające zrównoważoną przyszłość i zaprzestania wykorzystywania funduszy publicznych do dotowania działalności szkodliwych dla środowiska. Europa odniesie ogromne korzyści wynikające z takiej zmiany priorytetów inwestycyjnych z uwagi na możliwości gospodarcze i społeczne, jakie może ona stworzyć. Jednocześnie kluczowe znaczenie będzie miało wysłuchanie publicznych obaw i zapewnienie szerokiego poparcia dla takiej zmiany – społecznie sprawiedliwej transformacji.

„Środowisko Europy znajduje się u progu nieodwracalnych zmian. Najbliższe dziesięciolecie daje nam pewne niewielkie szanse, by zwiększyć skalę środków służących ochronie przyrody, łagodzeniu skutków zmian klimatu i radykalnemu zmniejszeniu zużycia zasobów naturalnych. Z naszej oceny wynika, że stopniowe zmiany doprowadziły do postępów w niektórych obszarach, ale nie były one wystarczające do osiągnięcia naszych celów długoterminowych. Dysponujemy już wiedzą, technologiami i narzędziami, których potrzebujemy, aby sprawić, by systemy produkcji i konsumpcji w obszarze żywności, mobilności i energii stały się bardziej zrównoważone. Od tego zależy przyszła jakość naszego życia i dobrobyt oraz nasza zdolność do wykorzystania działań podejmowanych przez społeczeństwo w celu wprowadzenia zmian i stworzenia lepszej przyszłości” – powiedział Hans Bruyninckx, dyrektor wykonawczy Europejskiej Agencji Środowiska (EEA).

Stan środowiska uległ pogorszeniu, a perspektywy są zróżnicowane

Ogólne tendencje dotyczące środowiska w Europie nie poprawiły się od czasu ostatniego raportu EEA o stanie środowiska (SOER 2015). W ocenie zauważono, że chociaż nie uda się osiągnąć większości celów na 2020 r., zwłaszcza w odniesieniu do różnorodności biologicznej, nadal istnieje szansa na osiągnięcie celów długoterminowych przyjętych na lata 2030 i 2050.

Europa osiągnęła istotne korzyści w dziedzinie efektywnego gospodarowania zasobami i gospodarki o obiegu zamkniętym. Jednak najnowsze tendencje wskazują na spowolnienie tempa postępów w takich obszarach jak ograniczenie emisji gazów cieplarnianych, emisji przemysłowych i wytwarzania odpadów, poprawa efektywności energetycznej i udział energii ze źródeł odnawialnych. Patrząc w przyszłość można zauważyć, że obecne tempo postępu nie wystarczy do osiągnięcia celów dotyczących klimatu i energii na lata 2030 i 2050.

Ochrona i zachowanie europejskiej różnorodności biologicznej i przyrody pozostaje najpoważniejszym obszarem, w którym postępy są najmniejsze. Spośród 13 szczegółowych celów polityki ustanowionych na 2020 r. w tej dziedzinie istnieje prawdopodobieństwo, że zostaną spełnione tylko dwa: wyznaczenie morskich obszarów chronionych i lądowych obszarów chronionych. Patrząc w przyszłość do roku 2030, jeżeli utrzymają się obecne tendencje, doprowadzą one do dalszego pogarszania się środowiska oraz zanieczyszczenia powietrza, wody i gleby.

Zmiany klimatu, wpływ zanieczyszczenia powietrza i zanieczyszczenia hałasem na środowisko i zdrowie ludzi również budzą niepokój. W Europie narażenie na pył drobny powoduje około 400 000 przedwczesnych zgonów rocznie, a szczególnie ten problem jest nasilony w przypadku państw Europy Środkowo-Wschodniej. Narastają również obawy dotyczące niebezpiecznych chemikaliów i związanego z nimi ryzyka. Szanse na zmniejszenie zagrożeń dla zdrowia zwiększyłyby się dzięki lepszej integracji polityki w zakresie ochrony środowiska i zdrowia.

Tabela ES.1  Podsumowanie ostatnich tendencji, prognoz i perspektyw dotyczących realizacji celów polityki

Uwaga: Rok podany dla celów nie oznacza dokładnego roku realizacji, lecz ramę czasową dla osiągnięcia tych celów.

Tendencje i prognozy dotyczące emisji gazów cieplarnianych w UE–28 w latach 1990–2050

Źródło: SOER 2020 p.158

Zrównoważona przyszłość jest nadal możliwa: w jakim obszarze należy podjąć działania?

Realizacja europejskiej wizji dotyczącej niskoemisyjnego i zrównoważonego rozwoju jest nadal możliwa. W raporcie przedstawiono siedem kluczowych obszarów, w których potrzebne są odważne działania, aby Europa mogła znaleźć się na drodze prowadzącej do osiągnięcia celów i ambicji na lata 2030 i 2050.

1. Zagospodarowanie niewykorzystanego potencjału istniejących strategii politycznych w zakresie ochrony środowiska. Przy pełnej realizacji istniejących strategii politycznych Europa musiałaby poświęcić wiele czasu, aby osiągnąć cele dotyczące ochrony środowiska do 2030 roku.
2. Przyjęcie zrównoważonego rozwoju jako ram dla tworzenia polityki. Opracowanie długoterminowych ram polityki obejmujących wiążące cele – począwszy od systemu żywnościowego, przez chemikalia, aż do użytkowania gruntów – będzie stymulować i ukierunkuje spójne działania we wszystkich obszarach polityki i w społeczeństwie.
3. Prowadzenie międzynarodowych działań w kierunku zrównoważonego rozwoju. Unia Europejska powinna wykorzystać znaczące wpływy w sferze dyplomacji i gospodarki w celu promowania ambitnych porozumień międzynarodowych w takich obszarach jak różnorodność biologiczna i wykorzystanie zasobów.
4. Propagowanie innowacji w społeczeństwie. Zmiana kierunku działań będzie w dużej mierze zależeć od pojawienia się i rozpowszechnienia różnych form innowacji, niosących za sobą nowe sposoby myślenia i modele życia.
5. Zwiększenie inwestycji i ukierunkowanie sektora finansowego na wsparcie zrównoważonych projektów i przedsiębiorstw. Kierunek ten wymaga inwestowania w przyszłość poprzez pełne wykorzystanie funduszy publicznych w celu wspierania innowacji i rozwiązań opartych i inspirowanych przyrodą, realizacji zamówień z uwzględnieniem kryteriów zrównoważonego rozwoju i wspierania zagrożonych sektorów i regionów. Wiąże się to również z zaangażowaniem sektora finansowego w zrównoważone inwestycje poprzez realizację i wykorzystanie unijnego planu działania na rzecz zrównoważonego finansowania.
6. Zarządzanie ryzykiem oraz zapewnienie społecznie sprawiedliwych transformacji. Skuteczne przestawienie się na zrównoważony rozwój będzie wymagać od społeczeństw uwzględnienia potencjalnych zagrożeń, szans i kompromisów oraz opracowania metod zarządzania nimi. Polityka UE i polityka krajowa odgrywają zasadniczą rolę w przeprowadzeniu „sprawiedliwych transformacji”, dzięki którym nikt nie zostanie pominięty.
7. Poszerzanie wiedzy i zdolności jej wykorzystania. Wiąże się to z położeniem dodatkowego nacisku na zrozumienie systemów, które są siłami sprawczymi presji środowiskowych, dróg prowadzących do osiągnięcia zrównoważonego rozwoju, obiecujących inicjatyw i barier uniemożliwiających wprowadzenie zmian. Aby dostosować się do szybko zmieniającego się świata, konieczne są dalsze działania w zakresie budowania potencjału poprzez inwestowanie w edukację i umiejętności.

Dostępne są również:

Pełna wersja raportu SOER 2020 – ocena zintegrowana

Streszczenie SOER 2020 (wraz z tłumaczeniami)

Streszczenie SOER 2020 znajdujące się na stronie internetowej