Ζώντας σε μια κατάσταση πολλαπλών κρίσεων: υγεία, φύση, κλίμα, οικονομία ή απλώς συστημική μη βιωσιμότητα;

Από το 1950 ο παγκόσμιος πληθυσμός έχει τουλάχιστον τριπλασιαστεί, φτάνοντας σχεδόν τα οκτώ δισεκατομμύρια, ενώ η οικονομική παραγωγή αυξήθηκε κατά 12 φορές. Η μαζική αυτή ανάπτυξη διευκολύνθηκε από μια τεράστια αύξηση της χρήσης των φυσικών μας πόρων, όπως η γη, το νερό, η ξυλεία και άλλα υλικά, περιλαμβανομένων των ορυκτών και των ενεργειακών πόρων. Αυτή η Μεγάλη Επιτάχυνση έβγαλε εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους από τη φτώχεια αλλά επηρέασε αρνητικά τα οικοσυστήματα και προκάλεσε κλιματική αλλαγή. Σε παγκόσμιο επίπεδο, το 75% του χερσαίου περιβάλλοντος και το 40% του θαλάσσιου έχουν υποστεί σοβαρές αλλοιώσεις. Η συνεχιζόμενη καύση ορυκτών καυσίμων, οι αλλαγές στη χρήση της γης και η αποδάσωση απελευθερώνουν αέρια του θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα, προκαλώντας την κλιματική αλλαγή.

Σήμερα, η παγκοσμιοποίηση, ιδίως μέσω της αυξανόμενης ψηφιοποίησης, συνδέει σχεδόν κάθε μέρος του πλανήτη μέσω μιας σειράς εδραιωμένων εμπορικών οδών, διασφαλίζοντας την παράδοση πρώτων υλών, εξαρτημάτων ή τελικών προϊόντων στους καταναλωτές μιας παγκόσμιας αγοράς. Η ζήτηση για υλικούς πόρους αναμένεται να διπλασιαστεί μέχρι το 2060, ενώ καταναλώνουμε ήδη το τριπλάσιο από αυτό που μπορεί να παρέχει ο πλανήτης μας. Επιπλέον, δεν είμαστε αυτή τη στιγμή σε θέση να αποτρέψουμε το να καταλήγουν μεγάλες ποσότητες αποβλήτων στο περιβάλλον και η ετήσια παραγωγή αποβλήτων αναμένεται να αυξηθεί κατά 70% μέχρι το 2050. Οι στόχοι όσον αφορά την ουδετερότητα του άνθρακα ή ο εξοπλισμός Τεχνολογίας, Πληροφοριών και Επικοινωνίας (ΤΠΕ) ενδέχεται να ασκήσουν ακόμη περισσότερη πίεση στα ήδη περιορισμένα αποθέματα ορυκτών και σπάνιων γαιών. 

COVID-19: ένα σύντομο διάλειμμα από τις παγκόσμιες αγορές;

Η πανδημία COVID-19 και τα περιοριστικά μέτρα έχουν επηρεάσει σε κάποιον βαθμό τα μοτίβα κατανάλωσης και παραγωγής. Ορισμένοι κλάδοι, όπως ο τουρισμός ή οι μετακινήσεις, επλήγησαν άμεσα, ενώ επηρεάστηκαν επίσης πολλές αλυσίδες εφοδιασμού. Το κλείσιμο εγκαταστάσεων παραγωγής στην Κίνα και σε άλλες εξαγωγικές χώρες κατά τους πρώτους μήνες της εφαρμογής των περιοριστικών μέτρων προκάλεσε καθυστερήσεις στην παράδοση ορισμένων προϊόντων, όπως και το ναυτικό ατύχημα που έφραξε τη διώρυγα του Σουέζ επί μέρες προκαλώντας ελλείψεις και καθυστερήσεις στις ευρωπαϊκές αγορές. Η πανδημία COVID-19 δεν προκάλεσε απλώς αναταραχή στις παγκόσμιες αλυσίδες εφοδιασμού αλλά περιόρισε επίσης τη ζήτηση.

Η πανδημία αποκάλυψε πόσο στενά συνδεδεμένες και αλληλοεξαρτώμενες είναι η οικονομία και οι κοινωνίες μας. Είτε πρόκειται για υγειονομική είτε για οικονομική κρίση, αυτή μπορεί εύκολα να επεκταθεί και οι επιπτώσεις της να γίνουν αισθητές σε ολόκληρο τον κόσμο, εκτός εάν ληφθούν από κοινού συντονισμένα και αποφασιστικά μέτρα κατά το ξεκίνημά της.

Η πανδημία COVID έχει επίσης αυξήσει την παγκόσμια ζήτηση -και δημιούργησε μια διευρυνόμενη αγορά- για εξοπλισμό ατομικής προστασίας, όπως μάσκες προσώπου και γάντια. Οι υγειονομικοί προβληματισμοί έχουν εύλογα υπερισχύσει των περιβαλλοντικών προβληματισμών όσον αφορά τα πλαστικά μίας χρήσης. Την ίδια στιγμή, η οικονομική επιβράδυνση περιόρισε την παραγωγή πλαστικών συσκευασιών στην ΕΕ. Οι εν λόγω αλλαγές ενδέχεται να επηρεάσουν την πρόοδο της ΕΕ προς την επίτευξη των στόχων της που είχαν τεθεί πριν από την πανδημία. Ένα ενημερωτικό σημείωμα του ΕΟΠ, το οποίο πρόκειται να δημοσιευτεί κατά τον τρέχοντα μήνα, εξετάζει τις επιπτώσεις της COVID-19 σε ό,τι αφορά τη χρήση των πλαστικών μίας χρήσης στο περιβάλλον της Ευρώπης.

Διανύοντας ήδη τη δεύτερη χρονιά της, η πανδημία COVID-19 αντιπροσωπεύει διαφορετικές κρίσεις ανάλογα με τη χώρα. Οι χώρες με υψηλά ποσοστά εμβολιασμού αρχίζουν να αίρουν σταδιακά τους περιορισμούς, προσεγγίζοντας την αίσθηση της κανονικότητας. Έχοντας ήδη χορηγήσει περισσότερες από 70 δόσεις ανά 100 ανθρώπους, τα κράτη μέλη της ΕΕ επικεντρώνονται τώρα στην οικονομική κρίση και στα σχέδια ανάκαμψης. Οι οικονομικές δραστηριότητες και η κατανάλωση επιταχύνονται και πάλι. Ταυτόχρονα, η υγειονομική κρίση εξακολουθεί να μαίνεται σε χώρες με πολύ χαμηλή πρόσβαση στα εμβόλια, γεγονός που αναδεικνύει τις παγκόσμιες ανισότητες ενός ολοένα πιο συνδεδεμένου κόσμου.

Η πανδημία έχει επίσης πυροδοτήσει κάποιον προβληματισμό, καθώς και τη λήψη μέτρων για αυτές τις ανισότητες, μέσω της παρότρυνσης των χωρών με υψηλότερα εισοδήματα ή εκείνων που έχουν επηρεαστεί λιγότερο από την πανδημία να βοηθήσουν τις χώρες που επλήγησαν περισσότερο με την προμήθεια ιατρικού υλικού, αναπνευστήρων και, τώρα πλέον, εμβολίων. Τον περασμένο μήνα, οι ηγέτες της ΕΕ δεσμεύτηκαν να δωρίσουν 100 εκατομμύρια δόσεις εμβολίου για τον κορονοϊό σε χώρες που έχουν ανάγκη. Ακολούθησε η δέσμευση των ηγετών της ομάδας G7 να δωρίσουν ένα δισεκατομμύριο δόσεις σε χώρες χαμηλότερου εισοδήματος μέσα στο 2021. Δυστυχώς, οι αριθμοί αυτοί εξακολουθούν να απέχουν ακόμα πολύ από τα δέκα δισεκατομμύρια δόσεις που απαιτούνται σύμφωνα με τον ΠΟΥ.

Ανομοιογενής κατανομή πόρων, επιπτώσεων και οφελών

Η έκθεση με τίτλο  2019 Global Resources Outlook ( Παγκόσμιες Προοπτικές για τους Πόρους το 2019) που κατήρτισε η Διεθνής Επιτροπή Φυσικών Πόρων επιβεβαιώνει ότι η χρήση των φυσικών πόρων και τα σχετικά οφέλη, όπως και οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις, κατανέμονται ανομοιογενώς μεταξύ χωρών και περιοχών. Οι χώρες με τα υψηλότερα εισοδήματα, περιλαμβανομένων των κρατών μελών της ΕΕ, εξακολουθούν να καταναλώνουν σημαντικά περισσότερα υλικά και να προκαλούν σημαντικά περισσότερη περιβαλλοντική ζημία σε σύγκριση με τις φτωχότερες χώρες.

Το νέο σχέδιο δράσης για την κυκλική οικονομία, που χρονολογείται από τον Μάρτιο 2020, αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο των προσπαθειών της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε ό,τι αφορά τη χρήση των πόρων. Το σχέδιο περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα δράσεων που καλύπτουν τον σχεδιασμό των προϊόντων, τις διεργασίες της κυκλικής οικονομίας, μια πιο βιώσιμη κατανάλωση και την πρόληψη δημιουργίας αποβλήτων. Προβλέπει και προσδιορίζει δράσεις που πρέπει να αναληφθούν από αλυσίδες αξίας βασικών προϊόντων, όπως των ηλεκτρονικών προϊόντων και των ΤΠΕ, των μπαταριών, των συσκευασιών, των πλαστικών, των υφαντικών υλών, των κτιρίων και των κατασκευών, καθώς και των τροφίμων, του νερού και των θρεπτικών συστατικών. Από αυτή την άποψη, είναι μία από τις κύριες συνιστώσες της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας (η συνολική απάντηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης στις περιβαλλοντικές, κλιματικές και κοινωνικοοικονομικές προκλήσεις) και παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον σε ό,τι αφορά τον προσανατολισμό των επενδύσεων τόσο για την ανάκαμψη στη μετά COVID εποχή όσο και για τη βιώσιμη μετάβαση του οικονομικού μας μοντέλου.

Η κοινωνική διάσταση και το ζήτημα της διακυβέρνησης διαδραματίζουν κεντρικό ρόλο για την ανάκαμψη με καλύτερους όρους

Στον ΕΟΠ ευθυγραμμίζουμε σε μεγάλο βαθμό το έργο μας κατά τρόπο ώστε να παρακολουθούμε το περιβάλλον, να προχωράμε προς την κατεύθυνση της κυκλικότητας και να εντοπίζουμε επιλογές για πολιτικές και μοντέλα κυκλικής λειτουργίας με βάση τις συγκεκριμένες αλυσίδες αξίας βασικών προϊόντων. Θα συνεχίσουμε να στηρίζουμε τους ευρωπαίους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής σε ό,τι αφορά τις αλυσίδες αξίας βασικών προϊόντων και να συνεισφέρουμε σε παγκόσμιες αξιολογήσεις πόρων μέσω της Διεθνούς Επιτροπής Φυσικών Πόρων. Καθώς η οικονομία αρχίζει να ανακάμπτει, θα καταφέρουμε να πετύχουμε ανάκαμψη με καλύτερους όρους;

Η επίτευξη της βιώσιμης χρήσης των πόρων στην Ευρώπη και σε ολόκληρο τον κόσμο απαιτεί θεμελιώδεις αλλαγές στα συστήματά μας παραγωγής και κατανάλωσης. Η πραγματική πρόκληση απέχει πολύ από το να καταστήσουμε απλώς τις διαδικασίες παραγωγής μας πιο αποτελεσματικές. Για να επιτύχουμε πραγματική και μονιμότερη βιωσιμότητα θα χρειαστεί να αντιμετωπίσουμε και τις κοινωνικές ανισότητες. Αυτό εγείρει το ζήτημα της διακυβέρνησης: πώς διασφαλίζουμε πρόσβαση στους πόρους και σε ένα καθαρό περιβάλλον για όλους; Ο ΕΟΠ θα συνεχίσει να εγείρει την κοινωνική διάσταση και το ζήτημα της διακυβέρνησης στις συναφείς αξιολογήσεις και συζητήσεις πολιτικής.