Życie w obliczu wielu kryzysów dotyczących zdrowia, przyrody, klimatu, gospodarki, czy po prostu niestabilności systemu?

Od 1950 r. liczba ludności na świecie wzrosła ponad trzykrotnie do prawie ośmiu miliardów, a wyniki gospodarcze wzrosły 12-krotnie. Do takiego ogromnego wzrostu przyczyniło się znaczne nasilenie wykorzystania zasobów naturalnych, takich jak grunty, woda, drewno i inne materiały, w tym minerały i zasoby energii. To ogromne przyspieszenie umożliwiło setkom milionów ludzi wyjście z ubóstwa, lecz wpłynęło negatywnie na ekosystemy i spowodowało zmianę klimatu. Na świecie około 75% środowiska lądowego oraz 40% środowiska morskiego uległo znaczącym zmianom. Ciągłe spalanie paliw kopalnych, zmiany w użytkowaniu gruntów i wylesianie powodują uwalnianie gazów cieplarnianych do atmosfery, wywołując zmianę klimatu.

Obecnie globalizacja, zwłaszcza dzięki zwiększonej cyfryzacji, łączy niemal każdy zakątek naszej planety za pomocą wielu odpowiednio utworzonych szlaków handlowych, zapewniając dostawy surowców, części lub produktów końcowych globalnym konsumentom na światowym rynku. Przewiduje się, że do 2060 r. zapotrzebowanie na zasoby materialne wzrośnie dwukrotnie, a już zużywamy tyle zasobów, ile mogłyby zapewnić trzy Ziemie. Ponadto obecnie nie jesteśmy w stanie zapobiec przedostawaniu się dużych ilości odpadów do środowiska, a oczekuje się, że do 2050 r. roczne wytwarzanie odpadów wzrośnie o 70%. Cele związane z neutralnością pod względem emisji dwutlenku węgla lub sprzęt ICT mogą wywierać dodatkową presję na już ograniczone surowce mineralne i metale ziem rzadkich.

COVID-19: krótka przerwa od światowych rynków?

COVID-19 i ograniczenia w przemieszczaniu się (« lockdown ») w pewnym stopniu wpłynęły na wzorce konsumpcji i produkcji. Bezpośrednio ucierpiały niektóre sektory, takie jak sektor turystyki czy podróży, a także wiele łańcuchów dostaw. Zamknięcie zakładów produkcyjnych w Chinach i innych państwach wywozu w pierwszych miesiącach lockdownu spowodowało opóźnienia w dostawach niektórych produktów, podobnie jak wypadek statku, który przez wiele dni blokował Kanał Sueski, powodując braki i opóźnienia na rynkach europejskich. COVID-19 nie tylko spowodował zakłócenia w globalnych łańcuchach dostaw, przyczynił się również do zmniejszenia popytu.

Pandemia ujawniła, jak ściśle powiązane i współzależne są nasze gospodarki i społeczeństwa. Kryzys, czy to zdrowotny, czy gospodarczy, może się łatwo rozprzestrzenić, a jego skutki mogą być odczuwalne na całym świecie, chyba że już w chwili nadejścia kryzysu podjęte zostaną skoordynowane i zdecydowane działania.

Pandemia COVID-19 spowodowała również wzrost popytu na całym świecie na środki ochrony indywidualnej, takie jak maski ochronne i rękawice, oraz przyczyniła się do rozwoju rynku tych środków. Obawy dotyczące zdrowia wzięły górę nad kwestiami dotyczącymi ochrony środowiska i używania tworzyw sztucznych jednorazowego użytku, co jest zrozumiałe. Jednocześnie spowolnienie gospodarcze przyczyniło się do ograniczenia produkcji opakowań z tworzyw sztucznych w UE. Zmiany te mogą wpłynąć na postępy UE w realizacji celów wyznaczonych przed wybuchem pandemii. W sprawozdaniu podsumowującym EEA, które zostanie opublikowane w tym miesiącu, przeanalizowano wpływ pandemii COVID-19 na używanie tworzyw sztucznych jednorazowego użytku w środowisku europejskim.

W drugim roku pandemii COVID-19 obserwuje się różnego rodzaju kryzysy w zależności od poszczególnych krajów. Kraje o wysokim wskaźniku szczepień powoli zaczynają znosić ograniczenia, coraz bardziej zbliżając się do normalności. Po tym, jak podano już ponad 70 dawek na każde 100 osób w danym państwie, państwa członkowskie UE koncentrują się na kryzysie gospodarczym i planach odbudowy. Działalność gospodarcza i konsumpcja ponownie nabierają tempa. Jednocześnie kryzys zdrowotny nadal szaleje w krajach o bardzo ograniczonym dostępie do szczepionek, co uwydatnia kwestię globalnych nierówności w świecie, w którym kraje są ze sobą ściśle powiązane.

Pandemia skłoniła nas również do zastanowienia się nad kwestią tych nierówności i podjęcia działań w tym kierunku, skłaniając kraje o wyższych dochodach lub te w mniejszym stopniu dotknięte pandemią do pomocy innym poprzez zapewnienie środków medycznych, respiratorów, a obecnie szczepionek. W ubiegłym miesiącu przywódcy UE zobowiązali się do przekazania 100 milionów dawek szczepionek przeciwko COVID-19 krajom będącym w potrzebie. Następnie przywódcy państw grupy G-7 zobowiązali się do przekazania w 2021 r. 1 miliarda dawek szczepionek krajom o niższych dochodach. Niestety liczby te są nadal znacznie niższe niż 10 miliardów dawek, które są potrzebne według WHO.

Nierównomierny podział zasobów, wpływów i korzyści

W sprawozdaniu „Perspektywa zasobów globalnych 2019” przygotowanym przez Międzynarodowy Panel ds. Zasobów potwierdzono, że wykorzystanie zasobów naturalnych oraz związane z tym korzyści i wpływ na środowisko są nierównomiernie rozłożone w poszczególnych krajach i regionach. Kraje o wysokim dochodzie, w tym państwa członkowskie UE, nadal zużywają znacznie więcej materiałów i powodują znacznie większe szkody dla środowiska niż grupa krajów o niskim dochodzie.

Nowy plan działania dotyczący gospodarki o obiegu zamkniętym z marca 2020 r. stanowi podstawę podejmowanych przez Unię Europejską wysiłków w zakresie wykorzystywania zasobów. Plan ten obejmuje szeroki zakres działań dotyczących projektowania produktów, procesów gospodarki o obiegu zamkniętym, bardziej zrównoważonej konsumpcji i zapobiegania powstawaniu odpadów. W planie tym określa się konkretne działania oraz przewiduje konieczność podjęcia działań w kluczowych łańcuchach wartości produktów, w tym elektroniki i ICT, baterii, opakowań, tworzyw sztucznych, tekstyliów, budynków i budownictwa oraz żywności, wody i składników odżywczych. Plan ten jest jednym z głównych elementów Europejskiego Zielonego Ładu (zdecydowanej reakcji Unii Europejskiej na wyzwania środowiskowe, klimatyczne i społeczno-gospodarcze) i ma duże znaczenie, ponieważ nadaje kierunek inwestycjom zarówno w zakresie odbudowy po pandemii COVID-19, jak i zrównoważonej transformacji naszego modelu gospodarczego.

Kwestie wymiaru społecznego i rządzenia są kluczem do budowania lepszej przyszłości

W EEA ściśle dostosowaliśmy nasze działania w celu monitorowania środowiska, postępów w kierunku osiągnięcia obiegu zamkniętego oraz określenia wariantów polityki i modeli biznesowych o obiegu zamkniętym dotyczących tych kluczowych łańcuchów wartości produktów. Nadal będziemy wspierać europejskich decydentów w kwestiach dotyczących kluczowych łańcuchów wartości produktów oraz wnosić wkład w ocenę światowych zasobów poprzez Międzynarodowy Panel ds. Zasobów. Czy wraz z ożywieniem gospodarczym uda nam się tę gospodarkę odbudować lepiej?

Osiągnięcie zrównoważonego wykorzystania zasobów w Europie i na całym świecie wymaga fundamentalnych zmian w naszych systemach produkcji i konsumpcji. Prawdziwe wyzwanie nie polega jedynie na zwiększeniu wydajności procesów produkcyjnych. Osiągnięcie prawdziwego i trwałego zrównoważonego rozwoju będzie również wymagało zajęcia się kwestią nierówności społecznych. W związku z tym pojawia się pytanie o rządzenie: jak zapewnić wszystkim obywatelom dostęp do zasobów i czystego środowiska? EEA nadal będzie uwzględniać kwestie wymiaru społecznego i rządzenia w odpowiednich ocenach i dyskusjach politycznych.