Interview – Werken aan oplossingen voor klimaatverandering: een focus op aanpassing

Wat kunnen steden doen om de burgers beter te beschermen en de klimaatbestendigheid te verbeteren?

Ine:

Steden hebben een cruciale rol te vervullen, niet alleen bij de bescherming van hun burgers, maar ook bij het waarborgen van algehele klimaatbestendigheid en milieuduurzaamheid op lange termijn. De drievoudige crises van klimaatverandering, biodiversiteitsverlies en vervuiling zijn met elkaar verweven en versterken elkaar en hebben in dichtbebouwde en dichtbevolkte stedelijke gebieden nog heviger gevolgen.

Vanwege het toenemende aantal mensen dat in stedelijke gebieden woont, hebben steden de verantwoordelijkheid en zien zij zich gedwongen om snel actie te ondernemen, maar ze hebben ook het potentieel om echte aanjagers van verandering te zijn. Steden kunnen ambitieuzere klimaatdoelstellingen hanteren dan op nationaal niveau en 51 % van de grotere steden in Europa beschikt inmiddels al over specifieke lokale klimaatactieplannen, die ook duidelijke doelstellingen op het gebied van aanpassing omvatten. 

Steden kunnen hun aanpassingsprojecten afstemmen op specifieke lokale klimaateffecten en rekening houden met lokale behoeften, gevoeligheden en culturen. Participatie van de gemeenschap wordt ook gezien als een van de belangrijkste factoren voor succesvolle aanpassing, en die participatie kan op dit bestuursniveau het best worden bewerkstelligd. Steden in heel Europa verschillen sterk qua context, capaciteiten en ervaringen en bevinden zich in zeer uiteenlopende stadia van paraatheid voor aanpassing, maar de meeste steden ondernemen al enige vorm van actie.

Kunt u enkele goede voorbeelden van stedelijke aanpassingsprojecten noemen?

Aanpassingsbeleid en -maatregelen zijn erop gericht de klimaatbestendigheid te vergroten. In stedelijke gebieden kunnen maatregelen worden genomen om de infiltratie van overtollig regenwater te vergroten, om voor verkoeling te zorgen, om te voorkomen dat er in gebieden met een hoog risico wordt gebouwd, of om de bevolking te informeren en te zorgen voor verzekeringsmaatregelen en sociale ondersteuningsnetwerken. Goede voorbeelden van aanpassingsprojecten komen meestal uit steden met consequente politieke steun en financiering voor aanpassing en een sterke participatie van de gemeenschap.

In Poznan (Polen) worden in het kader van een natuurspeeltuinproject speeltuinen in multifunctionele groene ruimten getransformeerd die toegankelijk zijn voor het publiek en gericht zijn op eco-educatie en bewustmaking met betrekking tot het belang van de natuur. Net als het OASIS-programma in Parijs maakt dit project het mogelijk om extra groene ruimte te ontsluiten voor gebruik door het publiek als schuilplaats tijdens hittegolven. Een ander voorbeeld dat ik kan noemen is het Belgische Gent, dat nieuwbouw van gebouwen heeft onderworpen aan een “netto nul”-eis: dat wil zeggen dat wanneer een vergunning voor een nieuw gebouw wordt verleend, een even groot deel van de stad onverhard moet zijn of moet worden omgevormd tot groene ruimte.

Volstaan deze projecten gezien de toenemende klimaatrisico’s om negatieve klimaatgevolgen te verminderen?

Helaas niet. Weliswaar zijn ze lokaal erg belangrijk, maar ze zullen slechts een beperkte impact hebben, tenzij ze enorm worden opgeschaald en gemainstreamd. In de eerste plaats moet er alles aan worden gedaan om de doelstellingen voor klimaatmitigatie te halen en tegelijkertijd moeten we onze huidige niet-duurzame consumptie- en productiepatronen veranderen. Als we dit niet doen, zijn de klimaateffecten in de toekomst helemaal niet meer beheersbaar met aanpassingsmaatregelen.

Ter illustratie: 91 % van de steden heeft aanpassingsplannen die een of andere vorm van natuurgebaseerde oplossingen omvatten, die gericht zijn op de gunstige effecten van stedelijk groen en blauwe ruimten. Maar gezien de omvang van de huidige en verwachte toekomstige klimaateffecten zullen deze maatregelen op zichzelf waarschijnlijk niet voldoende zijn om de negatieve gevolgen significant terug te dringen, al is het maar lokaal. Ze zullen daarom moeten worden gecombineerd met fysieke infrastructuur en met efficiënte systemen voor vroegtijdige waarschuwing en bestuurlijke en economische maatregelen.

Aanpassing kan helpen omlokale kwetsbaarheden te verminderen, maar dan moet het tempo van de uitvoering van dergelijke acties wel worden opgevoerd. Het belang van aanpassing wordt in Europa weliswaar steeds breder erkend, maar moet nog in grotere mate worden ondersteund in alle sectoren en op alle bestuursniveaus om onze samenlevingen voor te bereiden op de huidige en toekomstige gevolgen van klimaatverandering. Het zou wel eens van cruciaal belang kunnen blijken om burgergroepen en de particuliere sector te betrekken bij bredere investeringen in aanpassing en het beheer van aanpassingsprojecten. Mainstreaming van aanpassingsbehoeften, met name in de zwaarst getroffen sectoren, zoals de watervoorziening en de gezondheidszorg, zou ook een belangrijke stap voorwaarts zijn. 

Waarom moeten we aandacht besteden aan gezondheidrisico’s van klimaateffecten als overstromingen, droogte en de waterkwaliteit? 

Aleksandra:

De samenleving wordt in sterke mate blootgesteld aan klimaatrisico’s zoals overstromingen, waterschaarste en slechte waterkwaliteit. Een op de acht Europeanen woont momenteel in een gebied dat mogelijk kan worden getroffen door rivieroverstromingen . In veel van de betrokken gebieden is er een vorm van overstromingsbescherming, maar die biedt niet overal evenveel zekerheid. Bij overstromingen veroorzaken vallen er niet alleen dodelijke slachtoffers (in de afgelopen 4 decennia zijn bijna 5 600 mensen rechtstreeks om het leven gekomen als gevolg van overstromingen) en gewonden, zij veroorzaken ook stress, wat bij de betrokken vaak leidt tot posttraumatische stressstoornissen en andere langdurige psychische klachten, zoals depressies.

Overstromingen kunnen ook milieuvervuiling veroorzaken: bijna 15 % van de industriële installaties in Europa bevindt zich in een potentieel overstromingsgevoelig gebied. De naar schatting 650 000 gecombineerde rioolsystemen die nog in Europa bestaan, kunnen bij zware regenval negatieve gevolgen hebben voor de waterkwaliteit.

Tegelijkertijd wordt nu al rond de 30 % van de inwoners van Zuid-Europa getroffen door permanente waterschaarste. Waterbeperkingen en rantsoenering – die in sommige regio’s al van kracht zijn – en onvermijdelijke prijsstijgingen naarmate de voorraden opraken, kunnen het voor armere of grotere huishoudens moeilijk maken om nog in hun hygiënebehoeften te voorzien. Bovendien zorgen langdurige perioden van droog en warm weer ideale omstandigheden voor bosbranden, voornamelijk in Zuid-Europa, maar in toenemende mate ook in andere regio’s. Naast het directe levensgevaar dat van het vuur uitgaat, kan ook de blootstelling aan schadelijke chemische stoffen in de rook afkomstig van de branden zowel acute als langdurige gevolgen voor de gezondheid hebben.

Dekwaliteit van drink- en zwemwater is weliswaar over het algemeen zeer goed, maar wordt ook bedreigd. Door de hogere lucht- en watertemperaturen kunnen ziekteverwekkers zich gemakkelijker vermeerderen, waardoor het risico op via water overgedragen ziekten toeneemt. In droge perioden leidt de lagere toestroom tot hogere concentraties verontreinigende en farmaceutische stoffen, waardoor de kosten van waterzuivering oplopen. Bovendien kan de waterkwaliteit in tijden van droogte en hitte in gevaar komen door de bloei van cyanobacteriën in nutriëntenrijk water.

Neemt dit probleem toe?

Ja, de klimaatverandering is een feit. De neerslagpatronen beginnen te veranderen en dit zal doorzetten, zodat de kans op bijzonder zware regenval – de belangrijkste reden voor overstromingen – in heel Europa toeneemt. Langs de meeste Europese kusten stijgt de zeespiegel, waardoor de omvang van kustoverstromingen toeneemt en het risico van zoutintrusie in grondwaterlagen toeneemt. Droogten en het risico op bosbranden zullen in de toekomst in het grootste deel van Europa toenemen, met name in Zuid-Europa.

Tegelijkertijd worden door de ontwikkeling van nieuwe woongebieden meer en meer mensen blootgesteld aan gevaren – tussen 2011 en 2021 zijn meer dan 900 000 mensen verhuisd naar potentieel overstromingsgevoelige gebieden! Droogten zullen waarschijnlijk leiden tot meer concurrentie om schaarse watervoorraden tussen de landbouw, de industrie en de openbare watervoorziening.

In verschillende Europese regio’s zijn er nieuwe risico’s in opmars. Zuid- en Oost-Europa worden geconfronteerd met een toenemend risico op uitbraken van het westnijlvirus als gevolg van veranderende neerslagpatronen die zorgen voor gunstige omstandigheden voor de muggen die het virus overbrengen, en zo de overdracht van het virus door muggensteken waarschijnlijker maken. Een andere infectieziekte die wordt begunstigd door hoge watertemperaturen is vibriose, veroorzaakt door contact met de Vibrio-bacterie in warm water met een laag zoutgehalte, met name langs de Oost- en Noordzeekusten.

Andere opkomende risico’s voor de menselijke gezondheid zijn het vrijkomen van chemische stoffen en mogelijk van ziekteverwekkers als gevolg van permafrostdooi in Noord-Europa en ciguateravergiftiging rond de Canarische Eilanden en Madeira en in het westelijke Middellandse Zeegebied.

Wat zijn de belangrijkste maatregelen om verdere gevolgen voor de gezondheid te voorkomen?

Effectieve preventie van gezondheidsrisico’s als gevolg van overstromingen, waterschaarste en verslechtering van de waterkwaliteit onder invloed van het veranderende klimaat vereist maatregelen van de kant van meerdere actoren. Om een paar voorbeelden te noemen: de gezondheidssector moet beter worden voorbereid op het aanpakken van klimaatgerelateerde problemen in de toekomst, door te zorgen voor een grotere veerkracht van zorginstellingen bij extreme weersomstandigheden, betere scholing en training van personeel n de gezondheidzorg, paraatheid voor een hogere zorgvraag als gevolg van een hogere incidentie van letsel, infectieziekten of psychische problemen.

Naast de gezondheidssector zijn klimaatbewuste ruimtelijke ordening en een veerkrachtige gebouwde omgeving van cruciaal belang om de blootstelling van mensen aan watergerelateerde risico’s als gevolg van het veranderende klimaat te verminderen. We moeten nieuwe of verdere ontwikkeling van bouwprojecten in risicogebieden vermijden en natuurgebaseerde oplossingen toepassen, zoals aangelegde moerasgebieden of duurzame drainagesystemen die de natuurlijke watercyclus bevorderen. Ook moeten we prioriteit geven aan het ontwerpen van gebouwen die bestand zijn tegen overstromingen, branden en droogte. Op de lange termijn kan worden overwogen om bebouwde ruimte te verplaatsen uit overstromingsgebieden, gebieden die gevoelig zijn voor bosbranden en locaties met waterschaarste.

Wat doet de Europese waarnemingspost voor klimaat en gezondheid om aanpassing te bevorderen?

Eline:

De Europese waarnemingspost voor klimaat en gezondheid verbetert onze inzicht in de gezondheidsbedreigingen als gevolg van de klimaatverandering en mogelijke interventies om hierop te reageren, met als uiteindelijk doel de gezondheid van de Europese bevolking te beschermen en het Europese gezondheidssysteem veerkrachtiger te maken. Hiertoe maakt de waarnemingspost kennis, gegevens en tools met betrekking tot de wisselwerking tussen klimaat en gezondheid gemakkelijk toegankelijk.

Belanghebbenden kunnen op de portaalsite van de waarnemingspost informatie vinden over de gezondheidsrisico’s als gevolg van bijvoorbeeld hitte, droogte en overstromingen, maar ook over minder voor de hand liggende klimaatgerelateerde gevaren zoals aardverschuivingen of infectieziekten. Aan de hand van gegevensgestuurde indicatoren kunnen we volgen op welke wijze onze gezondheid is blootgesteld aan, kwetsbaar is voor of wordt beïnvloed door veranderingen in het klimaat. 

Daarnaast biedt het portaal ook zeer nuttige informatie voor actie, bijvoorbeeld prognoses over luchtverontreinigende stoffen of pollen, kaartviewers om gezondheidsrisico’s in beeld te brengen, zoals de locatie van scholen of ziekenhuizen in overstromingsrisicogebieden en casestudy’s van uitgevoerde tegenmaatregelen tegen gezondheidsrisico’s. Deze bronnen kunnen inspiratie vormen voor klimaatactie en helpen bij de voorbereiding en respons op gezondheidsrisico’s. De waarnemingspost biedt toegang tot al deze bronnen op het portaal en bevordert daarnaast ook de samenwerking en kennisuitwisseling tussen relevante actoren die betrokken zijn bij het opbouwen van de veerkracht van Europa ten aanzien van klimaatgevolgen op het gebied van de volksgezondheid.

Hoe werkt de waarnemingspost in de praktijk?

De waarnemingspost is een partnerschap van verschillende internationale organisaties met deskundigheid op het gebied van klimaat en/of gezondheid, die allemaal bijdragen tot het ontwikkelen en toegankelijk maken van kennis over klimaat-gezondheidsrisico’s en de respons daarop. Het partnerschap van de waarnemingspost wordt door het EEA in samenwerking met de Europese Commissie beheerd. Alle partners werken aan de verwezenlijking van de doelstellingen die zijn opgenomen in onderling overeengekomen tweejaarlijkse werkplannen. Het portaal de waarnemingspost wordt doorlopend verrijkt met de resultaten die dat oplevert.

Daarnaast publiceert het EEA regelmatig verslagen die voortbouwen op de kennis op het portaal, zoals het recente verslag dat inzichten verzamelt over de respons op de risico’s van overstromingen, droogte en waterkwaliteit.

Hoe heeft de waarnemingspost geholpen om aanpassing en klimaatbestendigheid te bevorderen?

De door de waarnemingspost beschikbaar gestelde informatiebronnen stellen de gebruikers in staat om belangrijke klimaatgerelateerde gezondheidsrisico’s en -effecten te monitoren en vormen een inspiratiebron voor klimaatactie door voorbeelden te geven van doeltreffende en inclusieve interventies. De waarnemingspost speelt ook een belangrijke rol bij de bewustmaking van het klimaat-gezondheidsvraagstuk en maakt de personeel in de gezondheidszorg en andere belanghebbenden in Europa klimaatgeletterd en meer betrokken bij de besluitvorming over aanpassing.

Op basis van de activiteiten van de waarnemingspost kunnen beleidsmakers klimaataanpassing systematischer en consistenter integreren in nationale en subnationale beleidsmaatregelen en gezondheidsstelsels, en kunnen overheden beter anticiperen op klimaatgerelateerde bedreigingen van de gezondheid en deze tijdig voorkomen.

Welke verslagen zal het EEA in de toekomst op dit werkterrein opstellen?

Aleksandra:

Uit de aanpassingswerkzaamheden die gericht zijn op stedelijke klimaatbestendigheid en gezondheid, en meer in het algemeen uit  de Europese klimaatrisicobeoordeling komt duidelijk naar voren dat de ongelijke klimaatimpact op verschillende delen van de samenleving aandacht vraagt, en daarmee ook de behoefte aan een rechtvaardige reactie die rekening houdt met bestaande ongelijkheden en ervoor zorgt dat iedereen gelijke kansen en ondersteuning krijgt.

Het EEA erkent het belang van “rechtvaardige klimaatbestendigheid” en zal daarom in 2025 een specifiek verslag over dit onderwerp publiceren. Vanuit gezondheidsperspectief geven het EEA, de Europese Commissie en andere partners momenteel vorm aan het werkplan van de Europese waarnemingspost voor klimaat en gezondheid voor 2025-26, waarin wordt bepaald aan welke thema’s bijzondere aandacht zal worden besteed.

Van belanghebbenden horen wij bovendien dat de informatie en kennis die op de portaalsite van de waarnemingspost zijn verzameld, beter moeten worden verspreid onder de besluitvormers op nationaal en subnationaal niveau en onder zorgverleners in de Europese landen. Daarom zijn we van plan om er in de nabije toekomst voor te zorgen dat de beschikbare kennis de belangrijkste actoren bereikt en bijdraagt aan de capaciteitsopbouw op het raakvlak tussen klimaat en gezondheid.

Ine:

We zullen belangrijke inspanningen op subnationaal niveau op het gebied van aanpassing blijven volgen en beoordelen en onder de aandacht blijven brengen en hierover voortdurende updates geven op het Climate-ADAPT-platform van het EEA. We zullen ons in de toekomst ook richten op meer regelmatige, korte briefings.

Een consequente boodschap die uit dit verslag naar voren kwam, was de noodzaak om meer bijstand te bieden aan kleine gemeenten, die veelal over minder financiële en technische middelen beschikken om aanpassingsmaatregelen te kunnen uitvoeren. In een komende briefing zal worden bekeken hoe deze gemeenten beter kunnen worden ondersteund, ook op EU-niveau.