Wywiad – Praca nad rozwiązaniami w zakresie zmiany klimatu: kluczowa rola przystosowania się do zmiany klimatu

Jaką rolę mogą odegrać miasta, aby lepiej chronić obywateli i poprawić odporność?

Ine:

Miasta mają do odegrania kluczową rolę nie tylko w ochronie własnych obywateli, ale także w zapewnieniu ogólnej, długoterminowej odporności na zmianę klimatu i zrównoważenia środowiskowego. Trzy elementy kryzysu – zmiana klimatu, utrata różnorodności biologicznej i zanieczyszczenie środowiska – są ze sobą powiązane i wzajemnie się potęgują, a ich skutki są jeszcze bardziej nasilone na gęsto zabudowanych i zaludnionych obszarach miejskich.

Wraz z rosnącą liczbą osób mieszkających na obszarach miejskich miasta mają obowiązek i pilną potrzebę działania, ale dysponują również potencjałem, aby stać się prawdziwą siłą napędową zmian. Miasta często stawiają sobie ambitniejsze cele klimatyczne niż rządy krajowe, a 51% większych miast w Europie posiada obecnie specjalne lokalne plany działania na rzecz klimatu, również zawierające jasno określone cele w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu. 

Miasta mogą dostosowywać projekty przystosowawcze do konkretnych lokalnych skutków klimatycznych oraz uwzględniać lokalne potrzeby, wrażliwość i kulturę. Zaangażowanie społeczności także uznaje się za jeden z głównych czynników umożliwiających skuteczne przystosowanie się do zmiany klimatu i to właśnie na tym poziomie zarządzania takie działania są najefektywniejsze. Miasta w całej Europie mają bardzo zróżnicowane uwarunkowania, zdolności i doświadczenia i są na bardzo różnych etapach gotowości do działań przystosowawczych, ale większość z nich już teraz podejmuje pewne kroki.

Czy może Pani wymienić kilka dobrych przykładów miejskich projektów przystosowawczych?

Strategie i środki w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu mają na celu zwiększenie odporności na tę zmianę. Na obszarach miejskich środki mogą obejmować działania mające na celu zwiększenie infiltracji nadmiaru wody deszczowej, zapewnienie chłodzenia, unikanie budowy na obszarach wysokiego ryzyka lub informowanie ludności oraz zapewnienie środków ubezpieczeniowych i sieci wsparcia społecznego. Dobre przykłady projektów przystosowawczych pochodzą zazwyczaj z miast, w których istnieje trwałe wsparcie polityczne i finansowanie działań przystosowawczych oraz silne zaangażowanie społeczności.

W Poznaniu (Polska) projekt naturalnych placów zabaw ma na celu przekształcanie placów zabaw w wielofunkcyjne zielone przestrzenie otwarte dla mieszkańców, z naciskiem na edukację ekologiczną i podnoszenie świadomości na temat znaczenia przyrody. Podobnie jak w przypadku projektu OASIS w Paryżu umożliwia to udostępnienie dodatkowej przestrzeni zielonej społeczeństwu, aby mogło się ono schronić podczas fal upałów. Innym przykładem, o którym mogę wspomnieć, jest miasto Gandawa w Belgii, które już teraz ogranicza budowę nowych budynków za pomocą wymogu „neutralności emisyjnej” – jeśli nowa budowa ma zostać zatwierdzona, równoważna powierzchnia miasta musi zostać odbrukowana lub przekształcona z powrotem w zielone przestrzenie.

Czy projekty te wystarczą w obliczu rosnącego ryzyka związanego z klimatem, aby ograniczyć negatywne skutki?

Niestety nie – chociaż są one bardzo ważne na szczeblu lokalnym, będą miały jedynie ograniczony wpływ, chyba że zostaną rozpowszechnione na szeroką skalę i włączone do głównego nurtu polityki. Przede wszystkim należy zrobić wszystko, co możliwe, aby osiągnąć cele w zakresie łagodzenia zmiany klimatu, w połączeniu z gruntowną zmianą naszych obecnych niezrównoważonych wzorów konsumpcji i produkcji. Jeśli tak się nie stanie, przyszłe skutki klimatyczne będą tak dotkliwe, że nie będziemy w stanie sobie z nimi poradzić nawet za pomocą działań przystosowawczych.

Na przykład 91% miast uwzględnia jakąś formę rozwiązań opartych na przyrodzie w swoich planach przystosowawczych, dostrzegając wiele dodatkowych korzyści płynących z zielonych i niebieskich przestrzeni miejskich. Ze względu na skalę obecnych i oczekiwanych przyszłych skutków klimatycznych same te działania prawdopodobnie nie wystarczą jednak, aby znacząco zmniejszyć negatywne skutki, nawet na szczeblu lokalnym. Nadal będą one musiały być połączone z infrastrukturą fizyczną, a także ze skutecznymi systemami wczesnego ostrzegania oraz środkami zarządzania i środkami gospodarczymi.

Przystosowanie się do zmiany klimatu może pomóc w ograniczeniu lokalnej podatności na zagrożenia, ale obecne tempo podejmowania działań nie będzie wystarczające. Choć w Europie w coraz większym stopniu uznaje się znaczenie działań przystosowawczych, nadal muszą być one w pełni uwzględnione we wszystkich sektorach i na wszystkich poziomach zarządzania, aby przygotować nasze społeczeństwa do stawienia czoła obecnym i przyszłym skutkom związanym z klimatem. Kluczowe może się okazać zaangażowanie grup obywatelskich i sektora prywatnego w umożliwianie szerzej zakrojonych inwestycji w działania przystosowawcze i utrzymanie projektów przystosowawczych. Znaczącym krokiem naprzód byłoby również włączenie potrzeb przystosowawczych do głównego nurtu działań, zwłaszcza w sektorach najbardziej dotkniętych zmianą klimatu, takich jak sektor wodny i sektor zdrowia. 

Dlaczego powinniśmy być zaniepokojeni zagrożeniami klimatycznymi dla naszego zdrowia związanymi z powodziami, suszami i jakością wody? 

Aleksandra:

Nasze społeczeństwo jest bardzo narażone na zagrożenia klimatyczne, takie jak powodzie, niedobór wody i niska jakość wody. Jeden na ośmiu Europejczyków mieszka obecnie na obszarach potencjalnie narażonych na powodzie rzeczne. Chociaż wiele z tych obszarów ma zabezpieczenia przeciwpowodziowe, poziom bezpieczeństwa, jaki zapewniają, jest różny. Powodzie nie tylko powodują śmierć (w ciągu ostatnich czterdziestu lat blisko 5600 osób straciło życie bezpośrednio w wyniku powodzi) i obrażenia, ale także stres, często skutkujący u powodzian zespołem stresu pourazowego i dłuższymi konsekwencjami dla zdrowia psychicznego, takimi jak depresja.

Powodzie mogą również powodować zanieczyszczenie: blisko 15% zakładów przemysłowych w Europie znajduje się na obszarach potencjalnie zagrożonych powodziami rzecznymi. Szacuje się, że 650 000 przypadków przelewów z kanalizacji ogólnospławnej w całej Europie pogarsza jakość wody po intensywnych opadach deszczu.

Jednocześnie stały deficyt wody dotyka już 30% mieszkańców Europy Południowej. Ograniczenia i racjonowanie wody – już wprowadzone w niektórych regionach – oraz nieuniknione wzrosty cen w miarę wyczerpywania się zapasów mogą negatywnie wpłynąć na zdolność uboższych lub większych gospodarstw domowych do zaspokojenia potrzeb higienicznych. Ponadto przedłużające się okresy suszy i upałów sprzyjają rozprzestrzenianiu się pożarów roślinności, głównie w Europie Południowej, ale coraz częściej również w innych regionach. Pożary roślinności stwarzają nie tylko bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia związane z ogniem; narażenie na szkodliwe substancje chemiczne zawarte w dymie z pożarów ma zarówno dotkliwe, jak i długotrwałe konsekwencje zdrowotne.

Jakość wody, którą pijemy lub w której pływamy, choć ogólnie bardzo dobra, także może się pogorszyć. Rosnące temperatury powietrza i wody ułatwiają wzrost patogenów, co zwiększa ryzyko chorób przenoszonych przez wodę. Niżówki w okresach suszy skutkują wyższymi stężeniami zanieczyszczeń, co wymaga kosztownego oczyszczania ścieków. Co więcej, w okresach suszy i upałów zakwity sinic w wodach bogatych w składniki odżywcze mogą pogorszyć jakość wody.

Czy jest to coraz poważniejszy problem?

Tak. Zmiana klimatu zachodzi tu i teraz. Wzorce opadów zmieniają się i przewiduje się, że będą się dalej zmieniać, a bardzo obfite opady deszczu – główna przyczyna powodzi – będą prawdopodobnie występować coraz częściej w całej Europie. Poziom mórz podnosi się wzdłuż większości europejskich wybrzeży, co zwiększa skalę powodzi przybrzeżnych i podnosi ryzyko intruzji wód słonych do warstw wodonośnych wód gruntowych. Ryzyko suszy i pożarów roślinności wzrośnie w przyszłości w większości krajów Europy, ze szczególnym uwzględnieniem Europy Południowej.

Jednocześnie obecne wzorce rozwoju narażają coraz więcej obywateli na niebezpieczeństwo – w latach 2011–2021 ponad 900 000 osób przeniosło się na obszary potencjalnie zagrożone powodzią! Susze prawdopodobnie zwiększą konkurencję o ograniczone zasoby wodne między rolnictwem, przemysłem i zaopatrzeniem w wodę dla ludności.

W różnych regionach europejskich pojawiają się różne zagrożenia. Europa Południowa i Wschodnia stoi w obliczu rosnącego ryzyka wybuchu epidemii wirusa Zachodniego Nilu spowodowanego zmieniającymi się wzorcami opadów, które poprawiają warunki dla komarów przenoszących wirusa i zwiększają prawdopodobieństwo przenoszenia wirusa między zwierzętami i ludźmi. Wzrasta liczba chorób zakaźnych spowodowanych wysokimi temperaturami wody obejmujących wibriozę, którą można się zarazić przez kontakt z bakteriami Vibrio w ciepłych wodach o niskim zasoleniu, w szczególności wzdłuż wybrzeży Morza Bałtyckiego i Morza Północnego.

Inne pojawiające się zagrożenia dla zdrowia ludzkiego obejmują uwalnianie substancji chemicznych i potencjalnie patogenów z powodu rozmarzania wiecznej zmarzliny w Europie Północnej oraz zatrucia Ciguatera wokół Wysp Kanaryjskich, Madery i w zachodniej części Morza Śródziemnego.

Jakie kluczowe działania można podjąć, aby zapobiec dalszemu negatywnemu wpływowi na zdrowie?

Aby skutecznie zapobiegać zagrożeniom dla zdrowia wynikającym z powodzi, niedoboru wody oraz pogarszającej się jakości wody w zmieniającym się klimacie, konieczne są działania ze strony wielu podmiotów. Dla przykładu sektor opieki zdrowotnej musi być lepiej przygotowany do radzenia sobie w przyszłości z problemami związanymi z klimatem dzięki większej odporności placówek opieki zdrowotnej na ekstremalne zjawiska pogodowe; lepszej edukacji i lepszemu szkoleniu pracowników służby zdrowia; gotowości do radzenia sobie z większym zapotrzebowaniem na opiekę zdrowotną z powodu urazów, wzrostu liczby przypadków chorób zakaźnych lub problemów ze zdrowiem psychicznym.

Oprócz sektora opieki zdrowotnej planowanie przestrzenne uwzględniające klimat i odporne środowisko zbudowane mają kluczowe znaczenie dla zmniejszenia narażenia obywateli na zagrożenia związane z wodą w zmieniającym się klimacie. Powinniśmy unikać nowego lub dalszego rozwoju na obszarach ryzyka i wdrażać rozwiązania oparte na przyrodzie, takie jak sztucznie utworzone tereny podmokłe lub zrównoważone systemy odwadniania wspierające naturalny cykl hydrologiczny. Powinniśmy również nadać priorytet projektowaniu budynków, aby zapewnić ich odporność na powodzie, pożary i susze. W dłuższej perspektywie można rozważyć relokację z dala od obszarów zalewowych, obszarów podatnych na pożary roślinności i obszarów niedoboru wody.

W jaki sposób Europejskie Obserwatorium ds. Klimatu i Zdrowia działa na rzecz poprawy przystosowania się do zmiany klimatu?

Eline:

Europejskie Obserwatorium ds. Klimatu i Zdrowia poprawia nasz stan wiedzy na temat zagrożeń dla zdrowia powodowanych przez zmianę klimatu i potencjalnej interwencji w odpowiedzi na te zagrożenia, a jego ostatecznym celem jest ochrona zdrowia ludności europejskiej i zwiększenie odporności europejskiego systemu opieki zdrowotnej. Aby osiągnąć te cele, zapewnia łatwy dostęp do wiedzy, danych i narzędzi na temat wzajemnych zależności między klimatem a zdrowiem.

Na portalu Obserwatorium zainteresowane podmioty mogą znaleźć dowody potwierdzające zagrożenia dla zdrowia spowodowane na przykład upałami, suszami i powodziami, jak również mniej oczywistymi czynnikami związanymi z klimatem, takimi jak osuwiska lub choroby zakaźne. Wskaźniki oparte na danych pozwalają nam monitorować ewolucję stopnia narażenia, podatności lub wpływu zmiany klimatu na nasze zdrowie. 

Portal zapewnia również bardzo użyteczne informacje, na przykład prognozy zanieczyszczeń powietrza lub pyłków, przeglądarki map, które pozwalają zwizualizować zagrożenia dla zdrowia, takie jak lokalizacja szkół lub szpitali na obszarach zagrożonych powodzią, oraz studia przypadków wdrożonych reakcji na zagrożenia dla zdrowia. Zasoby te mogą zainspirować działania na rzecz klimatu oraz pomóc w przygotowaniu się na zagrożenia dla zdrowia i reagowaniu na nie. Oprócz zapewnienia dostępu do wszystkich tych zasobów na portalu, Obserwatorium wspiera również współpracę i wymianę wiedzy między odpowiednimi podmiotami, które odgrywają rolę w budowaniu odporności Europy na skutki zdrowotne związane z klimatem.

Jak Obserwatorium działa w praktyce?

Obserwatorium jest partnerstwem kilku organizacji międzynarodowych posiadających wiedzę fachową i interes w dziedzinie klimatu lub zdrowia, które przyczyniają się do rozwijania i udostępniania wiedzy na temat zagrożeń dla zdrowia związanych z klimatem i reagowania na nie. EEA zarządza partnerstwem w ramach Obserwatorium wraz z Komisją Europejską. Wszyscy partnerzy pracują nad osiąganiem celów zawartych we wspólnie uzgodnionych dwuletnich planach prac, które przynoszą rezultaty stale wzbogacające portal Obserwatorium.

Ponadto EEA regularnie publikuje sprawozdania oparte na wiedzy dostępnej na portalu, takie jak niedawno wydane sprawozdanie, w którym zebrano spostrzeżenia na temat sposobów reagowania na zagrożenia związane z powodziami, suszami i jakością wody.

W jaki sposób Obserwatorium przyczynia się do poprawy przystosowania się do zmiany klimatu i odporności na tę zmianę?

Zasoby Obserwatorium umożliwiają jego użytkownikom monitorowanie kluczowych zagrożeń i skutków dla zdrowia związanych z klimatem oraz inspirują ich działania w dziedzinie klimatu, podając przykłady skutecznych i włączających interwencji. Obserwatorium odgrywa również jedną z kluczowych ról w zwiększaniu świadomości na temat kwestii klimatyczno-zdrowotnych i sprawia, że sektor opieki zdrowotnej oraz inne zainteresowane strony w Europie mają bogatszą wiedzę na temat klimatu i są w większym stopniu zaangażowane w podejmowanie decyzji dotyczących przystosowania się do zmiany klimatu.

Dzięki działalności Obserwatorium decydenci mogą bardziej systematycznie i spójnie włączać kwestie związane z przystosowaniem do strategii i systemów opieki zdrowotnej na szczeblu krajowym i niższym niż krajowy, a organy publiczne mogą w odpowiednim czasie lepiej przewidywać zagrożenia dla zdrowia związane z klimatem i zapobiegać im.

Jakie sprawozdania EEA opracuje w przyszłości w tym obszarze prac?

Aleksandra:

Jednym z tematów, który zdecydowanie wyłania się z prac nad przystosowaniem się do zmiany klimatu skoncentrowanych na kwestiach miejskich i zdrowotnych, a także szerzej z europejskiej oceny ryzyka klimatycznego, jest nierówność wpływu klimatu na różne części naszego społeczeństwa oraz potrzeba sprawiedliwych reakcji uwzględniających istniejące nierówności, aby zapewnić wszystkim takie same możliwości i wyniki.

W uznaniu znaczenia „sprawiedliwej odporności” EEA opublikuje w 2025 r. sprawozdanie poświęcone tej kwestii. Z perspektywy zdrowia EEA, Komisja Europejska i inni partnerzy opracowują obecnie plan prac Europejskiego Obserwatorium ds. Klimatu i Zdrowia na lata 2025–2026, w którym określone zostaną obszary tematyczne, na których należy się skupić.

Od naszych zainteresowanych stron słyszymy również, że informacje i wiedza zgromadzone na portalu Obserwatorium powinny być lepiej rozpowszechniane wśród decydentów na szczeblu krajowym i niższym niż krajowy oraz wśród pracowników służby zdrowia w krajach europejskich. W związku z tym w najbliższej przyszłości zamierzamy skupić się na przekazywaniu wiedzy kluczowym podmiotom, co przyczyni się do budowania zdolności w zakresie powiązań między klimatem a zdrowiem.

Ine:

Będziemy nadal monitorować, oceniać i podkreślać istotne starania podejmowane na szczeblu niższym niż krajowy w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu, stale aktualizując dane na platformie EEA Climate-ADAPT. Skupimy się również na bardziej regularnych, krótkich briefingach w przyszłości.

Spójnym przesłaniem, które wyłoniło się z tego sprawozdania, była potrzeba dalszego wspierania małych gmin, które mogą dysponować mniejszymi zasobami finansowymi i technicznymi niezbędnymi do wdrażania działań przystosowawczych. W najbliższym briefingu przeanalizujemy, w jaki sposób można lepiej wspierać te gminy, również na szczeblu UE.