Φονικοί γυμνοσάλιαγκες και άλλα αλλόχθονα είδη - Η βιοποικιλότητα της Ευρώπης εξαφανίζεται με ανησυχητικό ρυθμό

Τα επεκτατικά αλλόχθονα είδη συχνά συνεπάγονται υψηλό οικονομικό κόστος για τους νέους τόπους διαβίωσης τους. Τα αλλόχθονα ζιζάνια μειώνουν τη γεωργική παραγωγή στην Ευρώπη και η κερατοκύστις της πτελέας (σκολύτης της πτελέας ή ασθένεια της φτελιάς που καλείται «ολλανδική»), που προκαλείται από έναν εισηγμένο μύκητα, έχει αφανίσει τις πτελέες στα δάση της Κεντρικής Ευρώπης. Ο αμερικανικός τεφρός σκίουρος (sciurus vulgaris), που εισήχθηκε στην Μεγάλη Βρετανία, όχι μόνο εκτοπίζει τον αυτόχθονα κοινό σκίουρο (sciurus vulgaris), μία επίπτωση που είναι δύσκολο να αποτιμηθεί με χρηματικούς όρους, προκαλεί, όμως, βλάβες στα κωνοφόρα δέντρα και μειώνει την αξία της ξυλείας τους.

Το κόστος από πλευράς βλάβης και μέτρων καταπολέμησης των επεκτατικών αλλοχθόνων ειδών στις Ηνωμένες Πολιτείες έχει υπολογιστεί στα 80 δισεκατομμύρια ευρώ κατ’ έτος. Οι αρχικές εκτιμήσεις ανεβάζουν το κόστος στην Ευρώπη σε περισσότερα από 10 δισεκατομμύρια ευρώ κατ’ έτος. Αυτό το μέγεθος δεν συμπεριλαμβάνει το κόστος κρίσιμων παθογόνων παραγόντων για τον άνθρωπο (όπως ο ιός της ανθρώπινης ανοσολογικής ανεπάρκειας, HIV ή η γρίππη) ή εξαιρετικές περιπτώσεις ξεσπάσματος κρουσμάτων ζωονόσων.

Τα μέτρα καταπολέμησης για τη μείωση (ή την εξόντωση) των καθιερωμένων επεκτατικών αλλοχθόνων ειδών είναι δύσκολα, επαχθή και δαπανηρά. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή υποστηρίζει προγράμματα διαχείρισης του φυσικού περιβάλλοντος στα κράτη μέλη μέσω του κανονισμού LIFE της ΕΕ. Τα κονδύλια του LIFE χρησιμοποιούνται ολοένα και περισσότερο για προγράμματα που αφορούν επεκτατικά αλλόχθονα είδη και ο προϋπολογισμός αυτήν την στιγμή προσεγγίζει τα 14 εκατομμύρια ευρώ ανά 3-ετείς περιόδους.

Επεκτατικά αλλόχθονα είδη μπορούν να ανευρεθούν σε όλα τα οικοσυστήματα. Η παγκοσμιοποίηση, ιδιαίτερα η αύξηση του εμπορίου και του τουρισμού, έχουν ως αποτέλεσμα μία αιφνίδια αύξηση του αριθμού και του τύπου των αλλοχθόνων ειδών που καταφθάνουν στην Ευρώπη.

Οι θαλάσσιες και οι παράκτιες ζώνες επηρεάζονται δραστικά ως αποτέλεσμα της αύξησης των θαλάσσιων μεταφορών και της κατασκευής διωρύγων ανάμεσα σε απομονωμένες θάλασσες. Η διώρυγα του Σουέζ παραμένει σημαντική πηγή εισόδου νέων ειδών στην Μεσόγειο Θάλασσα. Η έκλυση υδάτινου έρματος από τα πλοία συνιστά μία τόσο σημαντική πηγή μεταφοράς νέων οργανισμών ώστε καταρτίστηκε η «Διεθνής σύμβαση για τον έλεγχο και την διαχείριση του υδάτινου έρματος και των ιζημάτων πλοίων» για την "αποφυγή, την ελαχιστοποίηση και εν τέλει την εξάλειψη της μεταφοράς επιβλαβών υδρόβιων οργανισμών και παθογόνων μικροοργανισμών» κατ’ αυτόν τον τρόπο.

Η πιο αποτελεσματική άμυνα κατά των επεκτατικών αλλοχθόνων ειδών είναι η πρόληψη και, βασικά, οι συνοριακοί θαλάσσιοι περίπολοι που θα παρεμποδίζουν την εισαγωγή νέων ειδών. Ένα δεύτερο βήμα είναι η έγκαιρη ανίχνευση και καταπολέμηση.

Ένα απτό παράδειγμα είναι το γιγαντιαίο ηράκλειο το σφονδύλιο (Heracleum mantegazzianum), που εισήχθη στην Ευρώπη ως καλλωπιστικό φυτό τον 19ο αιώνα. Σήμερα, καταβάλλονται σημαντικές προσπάθειες ελέγχου του φυτού καθώς το είδος έχει εγκατασταθεί σε χορτολιβαδικές εκτάσεις, κατά μήκος σιδηροδρομικών γραμμών, ερεισμάτων δρόμων και παρόχθιων εκτάσεων. Με τον σχηματισμό πυκνών συστάδων, το ηράκλειο το σφονδύλιο συναγωνίζεται τα αυτοφυή φυτικά είδη. Είναι, επίσης, δηλητηριώδες και η άμεση δερματική επαφή μπορεί να προκαλέσει έντονα συμπτώματα δερματίτιδας. Σήμερα, το γιγαντιαίο ηράκλειο το σφονδύλιο το πιθανότερο είναι ότι δεν μπορεί να εκριζωθεί στην Ευρώπη αν και πρώιμες δράσεις (μέχρι την δεκαετία του 1950) θα είχαν ίσως καλύτερες προοπτικές.

Στο ίδιο πλαίσιο, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή σε πρόσφατη ανακοίνωσή της για την βιοποικιλότητα υπογράμμισε την ανάγκη δημιουργίας ενός μηχανισμού «έγκαιρης προειδοποίησης» για τα επεκτατικά αλλόχθονα είδη. Ο ΕΟΠ, ανταποκρινόμενος σε αυτή την ανακοίνωση, μέσα από το δίκτυο των κρατών μελών του αλλά και των συνεργαζόμενων με αυτόν χωρών, σχεδιάζει να εγκαταστήσει ένα σύστημα πληροφοριών σε ευρωπαϊκή κλίμακα που θα προσδιορίζει, ανιχνεύει, αξιολογεί και θα ανταποκρίνεται σε νέες επεκτεινόμενες εισβολές.

Τα επεκτατικά αλλόχθονα είδη απαντώνται σε όλα τα σχήματα και μεγέθη. Ορισμένα έχουν διοχετευθεί σκοπίμως και είναι σημαντικά από οικονομική άποψη, άλλα έχουν μικρό αντίκτυπο, ενώ πολύ λίγα έχουν αποδειχθεί καταστροφικά. Κατά συνέπεια, ένα πρώτο βήμα για την ανάπτυξη μέτρων καταπολέμησης και διαχείρισης είναι ο προσδιορισμός των πιο επιθετικών ειδών, έτσι ώστε οι προσπάθειες να κατευθυνθούν προς αυτά τα είδη.

Προκειμένου να έχουμε μία καλύτερη κατανόηση των επεκτατικών αλλοχθόνων ειδών και των επιπτώσεών τους στην ευρωπαϊκή βιοποικιλότητα, ο ΕΟΠ, με την υποστήριξη ενός αριθμού εμπειρογνωμόνων, έχει δημιουργήσει έναν κατάλογο με τα χειρότερα επεκτατικά αλλόχθονα είδη που απειλούν τη βιοποικιλότητα στην Ευρώπη.

Τα είδη, που εμπεριέχονται στον κατάλογο, εκ των οποίων τα αγγειώδη φυτά είναι τα πιο συνηθισμένα με 39 καταχωρίσεις, έχουν σημαντική επίδραση στην τοπική βιοποικιλότητα στο επίπεδο της γενετικής, των ειδών ή των οικοσυστημάτων. Πολλά επηρεάζουν επίσης και την ανθρώπινη υγεία και την οικονομία. Από το 1950, κατά μέσο όρο, περισσότερα από ένα από τα απαριθμούμενα είδη εγκαθίσταται κατ’ έτος και δεν υπάρχουν σαφείς ενδείξεις ότι η κατάσταση βελτιώνεται ( Σχήμα 1).

Τα είδη που εμπεριέχονται στον κατάλογο προέρχονται από πολλά διαφορετικά μέρη της υφηλίου και ειδικότερα από την Ασία και την Βόρειο Αμερική ( Σχήμα 2). Ωστόσο, πολλά άλλα είδη προέρχονται από ένα μέρος της Ευρώπης αλλά έχουν μεταφερθεί σε άλλα μέρη της ηπείρου.

Σχ. 1 / Εγκατάσταση των χείριστων επεκτατικών αλλοχθόνων ειδών που απειλούν τη βιοποικιλότητα στην ευρύτερη περιφέρεια της Ευρώπης. Πηγή: ΕΟΠ, 2007.

Σχ. 2 / Περιοχή προέλευσης χερσαίων ειδών και ειδών γλυκέων υδάτων που απαριθμούνται ως χείριστα επεκτατικά είδη και που απειλούν την βιοποικιλότητα στην Ευρώπη. Πηγή: ΕΟΠ, 2007.

Στις αναγκαίες για την αντιμετώπιση των επεκτατικών αλλοχθόνων ειδών δράσεις συμπεριλαμβάνονται τα μέτρα διαχείρισης και αποκατάστασης, τα οποία είναι, συνήθως, δύσκολο να εφαρμοστούν ενώ είναι και δαπανηρά.

Για παράδειγμα τα μέτρα καταπολέμησης του φονικού γυμνοσάλιαγκα είναι επαχθή και συχνά έχουν μόνο τοπικές και προσωρινού χαρακτήρα επιπτώσεις. Εν τούτοις, παραμένουν σημαντικά.

Στην ΕΕ έχουν καταβληθεί προσπάθειες για την καταπολέμηση των επεκτατικών αλλοχθόνων ειδών μέσω της λήψης μέτρων διαχείρισης και αποκατάστασης που χρηματοδοτούνται από τον κανονισμό LIFE.

Ανάμεσα στα έτη 1992-2002, έχουν χορηγηθεί 40 εκατομμύρια ευρώ σε σχέδια που αφορούν τα επεκτατικά είδη και η εν λόγω επένδυση αυξάνεται. Η ΕΕ χρηματοδοτεί, επίσης, μελέτες για τα είδη αυτά στο πλαίσιο του «προγράμματος για την έρευνα και την τεχνολογική ανάπτυξη».

Το πρόβλημα των επεκτατικών αλλοχθόνων ειδών δεν φαίνεται να εξαφανίζεται. Η παγκοσμιοποίηση και η κλιματική αλλαγή (είδη που μετακινούνται λόγω των μεταβολών που λαμβάνουν χώρα στο φυσικό ενδιαίτημά τους) σημαίνουν ότι ολοένα και περισσότεροι από εμάς θα έρθουν σε επαφή με αυτά τα είδη. Απαιτείται, κατά συνέπεια, να αυξηθεί η ευαισθητοποίηση του κοινού και των πολιτικών παραγόντων προκειμένου να διατεθούν πόροι για τον έλεγχο των βασικών οδών εισαγωγής, την παρακολούθηση των επαπειλούμενων περιοχών για έγκαιρη ανίχνευση, καθώς και κατάλληλη προετοιμασία για την ανάληψη άμεσης δράσης ώστε να εξαλειφθούν τα ανεπιθύμητα είδη.