Spanskir sniglar og aðrar framandverur - Líffræðilegur fjölbreytileiki Evrópu rýrnar með ógnvænlegum hraða

Ágengar framandi lífverur hafa iðuleg í för með sér mjög mikinn kostnað fyrir löndin þar sem þær setjast að. Aðflutt illgresi spillir evrópskri uppskeru og álmsýki, sem innfluttur sveppur veldur, hefur stórskaðað álmskóga í Mið-Evrópu. Grár íkorni frá Ameríku sem fluttur var til Bretlands veltir úr sessi rauða íkornanum sem er upprunalegur í landinu. Erfitt er að leggja mat á þann skaða sem af því hlýst, en að auki skemmir grái íkorninn barrtré og dregur úr verðmæti þeirra sem smíðaviðar.

Kostnaðurinn af þeim skaða sem ágengar framandi lífverur valda í Bandaríkjunum og af öllu því sem gert er til að halda þeim í skefjum er áætlaður 80 milljarðar evra á ári. Samkvæmt fyrstu áætlunum í Evrópu er kostnaðurinn þar umfram 10 milljarðar evra á ári. Þá er ekki tekið tillit til skæðra sóttkveikja er leggjast á menn (t.d. HIV eða inflúensuveira) eða meiriháttar faraldra dýrasjúkdóma.

Stjórnunarlegar aðgerðir til að fækka (eða útrýma) ágengum framandi lífverum eru erfiðar, þungar í vöfum og dýrar. Framkvæmdastjórn Evrópu styður verkefni á sviði náttúrustjórnunar í gegnum EU LIFE reglugerðina. Sjóðir LIFE eru notaðir í sífellt auknum mæli fyrir verkefni er snerta ágengar framandi lífverur og fjárframlögin fyrir þennan lið eru nú næstum 14 milljónir evra fyrir þriggja ára tímabil.

Ágengar framandi lífverur er að finna í öllum vistkerfum Evrópu. Hnattvæðingu fylgja sívaxandi viðskipti og mikil aukning í ferðamennsku og af því hefur hlotist gríðarmikil fjölgun framandi lífvera af ýmsu tagi í Evrópu.

Hafsvæði og strandhéruð hafa ekki farið varhluta af þessari þróun. Ágengum framandi lífverum hefur fjölgað gífurlega þar vegna aukinna skipaferða og tilkomu skipaskurða – Ennþá berst mjög mikið af nýjum lífverum eftir Suezskurðinum inn í Miðjarðarhafið. Svo mikið berst af nýjum lífverum með sjó úr botngeymum skipa að gerður hefur verið alþjóðlegur samningur um kjölfestuvatn (International Convention for the Control and Management of Ships Ballast Water & Sediments) til að 'afstýra og halda í lágmarki flutningum skaðlegra vatnalífvera og sóttkveikja, og að lokum stöðva þá með öllu'.

Besta vörnin gegn ágengum framandi lífverum er stöðug árvekni og fyrirbyggjandi ráðstafanir – nokkurskonar landamæraeftirlit til að stöðva nýjar tegundir. Næstu skref eru leit til að tryggja að lífverurnar finnist sem fyrst svo og áframhaldandi eftirlit.

Mjög gott dæmi um þetta er risahvönnin, Heracleum mantegazzianum, sem var flutt til Evrópu sem skrautjurt á

19. öldinni. Nú er ástandið orðið þannig að mikið átak er í gangi til að stemma stigu við útbreiðslu þessarar plöntu, einkum á graslendi og meðfram vegum og brautarteinum og á árbökkum. Plantan breiðir mikið úr sér og skyggir á þann gróður sem fyrir er. Risahvönnin er eitruð og ef hún kemst í samband við húð getur hún valdið slæmum sárum, einskonar brunasárum. Nú er sennilega orðið of seint að uppræta hana í Evrópu, en ef gripið hefði verið í taumana nógu snemma (ekki seinna en á sjötta áratugnum) hefði það getað tekist.

Í samræmi við þetta hefur Framkvæmdastjórn Evrópu í nýlegri tilkynningu um líffræðilegan fjölbreytileika lagt áherslu á þörfina fyrir viðvörunarkerfi vegna ágengra framandi lífvera. EEA hefur brugðist við ásamt aðildar- og samstarfslöndum sínum og ætlar að koma upp upplýsingakerfi sem nær yfir alla Evrópu til að finna, meta og bregðast við nýjum og vaxandi innrásum framandi lífvera.

Framandi lífverur sem berast á okkar slóðir eru af öllu mögulegu tagi. Sumar eru fluttar til okkar af ásettu ráði og hafa mikla efnahagslega þýðingu, aðrar hafa lítil áhrif, en sumar hafa valdið gífurlegum skaða. Þess vegna er nauðsynlegt að grípa í taumana og fara af stað með efirlits- og stjórnunaraðgerðir. Fyrstu skrefin yrðu þau að finna hættulegustu tegundirnar svo hægt sé að beina aðgerðunum sérstaklega gegn þeim.

Til að fá betri skilning á eðli ágengra framandi tegunda og hvaða áhrif þær hafa á líffræðilegan fjölbreytileika í Evrópu, hefur EEA, með stuðningi ýmissa sérfræðinga tekið saman lista yfir verstu ágengu tegundirnar sem ógna líffræðilegum fjölbreytileika í Evrópu.

Á listanum eru nú 163 tegundir eða tegundaflokkar. Tegundum er bætt á listann ef þær eru mjög útbreiddar og/eða þær valda miklum spjöllum á líffræðilegum fjölbreytileika og vistkerfum á hinum nýju vistsvæðum sínum.

Tegundirnar á listanum, en af þeim eru æðplöntur stærsti flokkurinn, samtals 39 tegundir, hafa veruleg áhrif á hinn upprunalega líffræðilega fjölbreytileika, annaðhvort erfðafræðilega, tegundarlega eða hvað varðar vistkerfi. Margar þessar tegundir hafa einnig áhrif á heilsu manna og efnahagslífið. Frá 1950 hafa að jafnaði fleiri en ein af tegundunum á listanum náð öruggri fótfestu á ári hverju og engar augljósar vísbendingar eru um að ástandið sé að lagast ( Mynd 1).

Lífverurnar á þessum lista eru frá ýmsum heimshornum, einkum þó frá Asíu og Norður-Ameríku ( Mynd 2). Reyndar koma margar þeirra frá ákveðnum svæðum í Evrópu en hafa verið fluttar til annarra staða álfunnar.

Mynd. 1 / Dreifing þeirra ágengu framandi lífveranna sem helst ógna líffræðilegum fjölbreytileika í Evrópu. Heimild: EEA, 2007.

Mynd. 2 / Upprunastaðir land- og vatnalífvera sem taldar eru ágengustu lífverurnar og þær sem mest ógna líffræðilegum fjölbreytileika Evrópu. Heimild: EEA, 2007.

Aðgerðir sem nauðsynlegar eru til að vinna gegn ágengum framandi lífverum felast meðal annars í stjórnun og enduruppbyggingu, sem er yfirleitt bæði erfitt og kostnaðarsamt.

Sem dæmi má nefna að aðgerðir til að halda spönskum sniglum í skefjum hafa kostað mikla fyrirhöfn, duga bara á takmörkuðum svæðum og skamman tíma. Samt má ekki slaka á.

Í ESB löndunum hefur þegar verið reynt að vinna gegn ágengum framandi lífverum með sérstökum stjórnunaraðgerðum og enduruppbyggingu fyrir fé í gegnum LIFE reglugerðina.

Á árunum 1992–2002, var veitt 40 milljónum evra til verkefna gegn ágengum framandi lífverum og fárframlögin fara vaxandi. ESB fjármagnar líka rannsóknir á þessum lífverum innan 'áætlunar fyrir rannsóknir og tækniþróun'.

Vandi ágengra framandi lífvera hverfur ekki. Hnattvæðingin og loftlagsbreytingarnar (lífverur flytjast milli svæða vegna breytinga á náttúrlegum búsvæðum) munu gera það að verkum að þeim mun fjölga mikið sem með einhverjum hætti komast í kynni við þessar lífverur,. Þörf er á auknum skilningi almennings og stjórnvalda til að tryggja meiri framlög til að eftirlits með helstu inngönguleiðum þeirra, og vakta þarf líklegustu svæðin til að finna lífverurnar fljótt. Við þurfum líka að vera vel á verði og eyða samstundis óæskilegum lífverum.