Viðtal — Vinna að lausnum á loftslagsbreytingum: aðlögun gegnir lykilhlutverki

Hvaða hlutverki geta borgir gegnt til að vernda borgarana betur og bæta viðnámsþrótt?

Ine:

Borgir hafa mikilvægu hlutverki að gegna, ekki aðeins við að vernda eigin borgara, heldur til að tryggja almennan, langvarandi viðnámsþrótt og umhverfislega sjálfbærni. Samtengd og gagnkvæmt styrkjandi þreföld kreppa vegna mengunar, taps á líffræðilegum fjölbreytileika og loftslagsbreytinga versnar í fjölmennum og byggðum þéttbýlissvæðum.

Borgum ber skylda og brýnt að grípa til aðgerða vegna vaxandi íbúa í þéttbýli, en þær hafa líka tækifæri til að leiða raunverulega breytingar. Borgir kunna að hafa metnaðarfyllri loftslagsmarkmið en alríkisstigið og 51% af stórborgum í Evrópu eru nú með sérstakar aðgerðaráætlanir með staðbundnum markmiðum um aðlögun. 

Borgir geta sérsniðið aðlögunarverkefni að sérstökum staðbundnum loftslagsáhrifum og tekið tillit til staðbundinna þarfa, næmis og menningar. Þátttaka í samfélagi er einnig viðurkennd sem einn helsti þátturinn í farsælli aðlögun og þetta er stjórnunarstigið þar sem þetta heppnast best. Borgir víðs vegar um Evrópu hafa mjög fjölbreytt samhengi, getu og reynslu og eru á mjög mismunandi stigi aðlögunarviðbúnaðar, en flestar eru nú þegar að grípa til einhvers konar aðgerða.

Geturðu nefnt nokkur góð dæmi um aðlögunarverkefni í þéttbýli?

Aðlögunarstefnur og aðgerðir miða að því að auka viðnámsþrótt í loftslagsmálum. Þéttbýli geta gripið til aðgerða til að bæta innkomu umframúrkomu, veita kælingu, forðast byggingar á áhættusvæðum, eða fræða almenning og bjóða upp á félagslegt stuðningsnet og tryggingarráðstafanir. Góð dæmi um aðlögunarverkefni koma venjulega frá borgum með viðvarandi pólitískan stuðning og fjármögnun til aðlögunar og sterkrar samfélagsþátttöku.

Í Poznan í Póllandi er náttúrulegum leiksvæðum breytt í margnota græn svæði sem eru opin almenningi og leggja áherslu á vistfræðilega fræðslu og vitundarvakningu um mikilvægi náttúrunnar. Líkt og OASIS verkefnið í París, gerir þetta fleiri græn svæði opin almenningi til að geta leitað skjóls í hitabylgjum. Annað dæmi sem ég get nefnt er í borginni Gent, í Belgíu, sem er nú þegar að takmarka nýbyggingar með „nettó núll“ kröfu – þannig að ef nýbygging á að vera samþykkt þarf jafnt svæði borgarinnar að vera ómalbikað eða breytt aftur í græn svæði.

Munu þessi verkefni nægja í vaxandi loftslagsáhættu til að draga úr neikvæðum áhrifum?

Því miður er svarið nei, á meðan þau eru mjög mikilvæg í staðbundnum aðstæðum, munu þau aðeins hafa takmörkuð áhrif nema þau verði uppfærð með stórfeldum hætti og nái til stærri svæða. Í fyrsta lagi þarf að gera allt sem hægt er til að ná markmiðum um loftslagsaðlögun, í tengslum við endurskoðun á núverandi ósjálfbæru neyslu- og framleiðslumynstri okkar. Ef það er ekki gert munu loftslagsáhrif í framtíðinni vera langt umfram allt sem viðráðanlegt er með aðlögunaraðgerðum.

Sem dæmi má nefna að 91 % borga hafa einhvers konar náttúrumiðaðar lausnir í aðlögunaráætlunum sínum, þar sem margir aðrir njóta góðs af grænum og bláum svæðum. En vegna umfangs núverandi og væntanlegra loftslagsáhrifa í framtíðinni, munu þessar aðgerðir einar og sér líklega ekki nægja til að draga verulega úr neikvæðum áhrifum, jafnvel á staðbundnum svæðum. Það verður að sameina þau efnislegum innviðum, auk skilvirkra viðvörunarkerfa og stjórnunarhátta og efnahagslegra ráðstafana.

Aðlögun getur hjálpað til við að draga úr staðbundnum veikleikum, en núverandi hraði aðgerða er ekki nægur. Jafnvel þótt gildi aðlögunar sé
verða almennt viðurkennd í Evrópu, þarf enn að samþykkja það á öllum stjórnsýslustigum og í öllum geirum til að gera samfélög okkar tilbúin fyrir áhrif loftslagsbreytinga bæði nú og í framtíðinni. Þátttaka borgarahópa og einkageirans í að gera víðtækari fjárfestingu í aðlögun og viðhaldi aðlögunarverkefna gæti reynst lykilatriði. Samþætting aðlögunarþarfa, sérstaklega í þeim geirum sem hafa mest áhrif, eins og vatni og heilsu, gæti einnig verið mikilvægt framfaraskref. 

Hvers vegna ættum við að hafa áhyggjur af heilsufarsáhættu sem fylgir þurrkum, flóðum og lágum vatnsgæðum af völdum loftslagsbreytinga? 

Aleksandra:

Samfélag okkar er mjög útsett fyrir loftslagsáhættu eins og flóðum, vatnsskorti og lélegum vatnsgæðum. Einn af hverjum átta Evrópubúum býr nú á svæðum þar sem hætta er á flóðum á ám. Þó að mörg þessara svæða séu með flóðavarnir, þá er öryggið sem þeir bjóða upp á mismunandi. Flóð valda ekki aðeins meiðslum og dauðsföllum (síðustu 40 ár hafa flóð beinlínis kostað um það bil 5.600 manns lífið), heldur valda þau einnig streitu, sem oft leiðir til áfallastreituröskunnar og annarra langvarandi geðheilsuvandamála hjá þjáðum íbúa, eins og þunglyndi.

Flóð geta einnig valdið mengun: næstum 15% iðnaðarmannvirkja í Evrópu eru staðsett á hugsanlegum flóðasvæðum í ám. Áætlað er að um 650.000 samsett fráveituflæði um alla Evrópu versni vatnsgæði í kjölfar mikillar úrkomu.

Á sama tíma hefur langvarandi vatnsálag áhrif á 30 % fólks í Suður-Evrópu. Vatnstakmarkanir og skömmtun – sem þegar eru til staðar á sumum svæðum – og óumflýjanlegar verðhækkanir þar sem birgðirnar ganga til þurrðar, geta haft áhrif á getu lakari eða stærri heimila til að mæta hreinlætisþörfum sínum. Langvarandi þurrt og heitt veður auðveldar útbreiðslu skógarelda, aðallega í Suður-Evrópu, en í auknum mæli á öðrum svæðum. Skógareldar hafa ekki aðeins bein heilsufarsáhættu vegna eldsins; að verða fyrir skaðlegum efnum í skógareldareyk hefur bæði bráð og langvarandi heilsufarsáhrif.

Gæði vatns sem við drekkum eða syndum í, þó að það sé í heildina mjög gott, eru einnig í hættu. Hækkandi loft- og vatnshitastig auðveldar vöxt sýkla og eykur hættuna á sjúkdómum sem berast með vatni. Lítið rennsli á þurru tímabili mun leiða til hærri styrks mengunarefna og lyfja, sem krefst kostnaðarsamrar hreinsunar á skólpi. Ennfremur, á þurrum og heitum tímabilum getur blábakteríublómstrun í næringarríku vatni stofnað vatnsgæðum í hættu.

Er þetta vaxandi vandamál?

Já. Loftslagsbreytingar eru að gerast hér og nú. Úrkomumynstrið er að breytast og er spáð að það muni gera það enn frekar, þar sem mjög mikil úrkoma – meginástæðan fyrir flóðum – verður líklegri um alla Evrópu. Sjávarborð hækkar meðfram flestum ströndum Evrópu, sem eykur umfang strandflóða og eykur hættuna á því að saltvatn komist inn í grunnvatnslög. Þurrkar og skógareldar munu aukast í framtíðinni í flestum Evrópu, þar sem Suður-Evrópu er sérstakt hættusvæði.

Á sama tíma hefur núverandi þróunarmynstur leitt til þess að fleiri og fleiri verða fyrir skaða – meira en 900.000 manns fluttu inn á hugsanleg flóðaviðkvæm svæði á milli 2011 og 2021! Líklegt er að þurrkar auki samkeppni um vatn, sem þegar er af skornum skammti, meðal landbúnaðar, iðnaðar og almenningsvatnsveitna.

Ýmsar áhættur eru að koma fram á mismunandi svæðum í Evrópu. Suður- og Austur-Evrópa stendur frammi fyrir aukinni hættu á Vestur-Nílarveiru faraldri, knúin áfram af breyttu úrkomumynstri sem bætir hæfi moskítóflugna sem bera vírusinn og gerir vírussmit milli dýra og manna líklegri. Vaxandi smitsjúkdómar sem reknir eru af háum vatnshita eru meðal annars vibriosis, sem dregst saman við snertingu við Víbrío bakteríur í hlýjum vötnum með lítilli seltu, einkum meðfram Eystrasalti og Norðursjó.

Önnur aðsteðjandi áhætta fyrir heilbrigði manna er losun efna og hugsanlegra sjúkdómsvaldandi sýkla vegna sífreraþíðu í Norður-Evrópu og ciguatera-eitrunar í kringum Kanaríeyjar, Madeira og í vestanverðu Miðjarðarhafi.

Hverjar eru helstu aðgerðir sem hægt er að grípa til til að koma í veg fyrir frekari heilsufarsáhrif?

Til að koma í veg fyrir heilsufarsáhættu vegna flóða, vatnsskorts og versnandi vatnsgæða í breyttu loftslagi þarf aðgerðir frá mörgum aðilum. Til að gefa nokkur dæmi verður heilbrigðisgeirinn  að vera betur í stakk búinn til að takast á við loftslagstengd vandamál í framtíðinni, með meiri viðnámsþoli heilbrigðisstofnana við erfiðum veðuratburðum; betri menntun og þjálfun heilbrigðisstarfsmanna; viðbúnaður til að takast á við meiri eftirspurn eftir heilbrigðisþjónustu vegna meiðsla, aukinnar tíðni smitsjúkdóma eða geðrænna vandamála.

Utan heilbrigðisgeirans eru loftslagsmiðaðar staðbundnar skipulagsáætlanir og viðnámsþolið umhverfi lykillinn að því að draga úr útsetningu fólks fyrir vatnstengdum áhættum í breytilegu loftslagi. Við ættum að forðast nýja eða frekari uppbyggingu á áhættusvæðum og innleiða náttúrutengdar lausnir eins og byggð votlendi eða sjálfbær frárennsliskerfi sem styðja við náttúrulega hringrás vatnsins. Við ættum líka að forgangsraða því að hanna byggingar til að tryggja viðnám þeirra gegn flóðum, eldum og þurrkum. Til lengri tíma litið kemur til greina að flytja burt frá flóðasvæðum, gróðureldahættum og stöðum þar sem er vatnsskortur.

Hvernig vinnur Evrópska loftslags- og heilsueftirlitsstöðin að því að bæta aðlögun?

Eline:

Evrópska loftslags- og heilsueftirlitsstöðin bætir innsýn okkar í heilsufarsógnir af völdum loftslagsbreytinga og hugsanlegrar íhlutunar til að bregðast við þeim, með það að markmiði að vernda heilsu Evrópubúa og gera heilbrigðiskerfi Evrópu viðnámsþolnara. Þessu markmiði er náð með því að gera þekkingu, gögn og verkfæri um samspil loftslags og heilsu aðgengilegri.

Á vefgáttinni í stjörnustöðinni geta hagsmunaaðilar okkar fundið vísbendingar um heilsufarsáhættu sem fylgir t.d. hita, þurrkum og flóðum, sem og af minna augljósum loftslagsdrifnum hættum eins og skriðuföllum eða smitsjúkdómum. Gagnadrifnar vísbendingar gera okkur kleift að fylgjast með þróuninni á því hvernig loftslagsbreytingar verða fyrir, viðkvæmar eða hafa áhrif á heilsu okkar. 

Að auki veitir vefgáttin einnig mjög framkvæmanlegar upplýsingar, t.d. spár um loftmengunarefni eða frjókorn, kortaskoðunarbúnað sem sýnir heilsuáhættu eins og staðsetningu skóla eða sjúkrahúsa á flóðahættusvæðum og tilviksrannsóknir á viðbrögðum við heilsufarsáhættu. Þessar auðlindir geta hvatt til loftslagsaðgerða og aðstoðað við að undirbúa og bregðast við heilsufarsáhættu. Ásamt því að veita aðgang að öllum þessum auðlindum á gáttinni, stuðlar athugunarstöðin einnig að samvinnu og þekkingarskiptum milli viðeigandi aðila sem hafa hlutverk í að byggja upp viðnámsþol Evrópu gegn loftslagstengdum heilsuáhrifum.

Hvernig virkar athugunarstöðin í raun?

Athugunarstöðin er samstarfsverkefni nokkurra alþjóðastofnana með sérfræðiþekkingu og áhuga á loftslagi og/eða heilsu, sem allar leggja sitt af mörkum til að þróa og gera þekkingu á áhættum og viðbrögðum við loftslagsheilbrigði aðgengilega. Umhverfisstofnun Evrópu sér um samstarfið við stöðina ásamt framkvæmdastjórn Evrópusambandsins. Allir samstarfsaðilar vinna að því að ná þeim markmiðum sem innifalin eru í sameiginlegum samþykktum tveggja ára vinnuáætlunum, sem skila árangri sem stöðugt auðgar eftirlitsgáttina.

Að auki birtir Umhverfisstofnun Evrópu reglulega skýrslur sem byggja á þekkingu gáttarinnar, svo sem nýlega skýrslu sem safnar saman innsýn í hvernig eigi að bregðast við áhættu vegna flóða, þurrka og vatnsgæða.

Hvernig hefur athugunarstöðin hjálpað til við að bæta aðlögun og seiglu?

Tilföng athugunarstöðvarinnar gera notendum kleift að fylgjast með helstu loftslagstengdum heilsufarsáhættum og áhrifum og hvetja til loftslagsaðgerða með því að nota dæmi um árangursríkar aðgerðir fyrir alla. Athugunarstöðin gegnir einnig lykilhlutverki í vitundarvakningu um loftslagsmál og gerir heilbrigðissamfélagið og aðra hagsmunaaðila í Evrópu loftslagslæsari og hvetur til að taka betur þátt í ákvarðanatöku um aðlögun.

Á grundvelli athugunarstöðvarinnar geta stefnumótendur samþætt aðlögun á kerfisbundnari og samkvæmari hátt í heilbrigðisstefnu og kerfi og opinber yfirvöld geta betur séð fyrir og komið í veg fyrir loftslagstengdar ógnir í tæka tíð.

Hvaða framtíðarskýrslur mun Umhverfisstofnun Evrópu leggja til á þessu sviði?

Aleksandra:

Eitt viðfangsefni sem kemur sterklega fram í aðlögunarvinnunni sem beinist að borgarmálum og heilsu, sem og víðar úr Evrópsku loftslagsáhættumati er ójöfnuður loftslagsáhrifa á mismunandi hluta samfélagsins  og þörfin fyrir viðbrögð sem eru sanngjörn, að teknu tilliti til núverandi ójöfnuðar til að tryggja sömu tækifæri og árangur fyrir alla.

Til að viðurkenna mikilvægi á "réttlátum viðnámsþrótti" mun Umhverfisstofnun Evrópu birta skýrslu um þetta efni árið 2025. Svæðin sem fjallað verður um í vinnuáætlun evrópsku loftslags- og heilsueftirlitsins 2025-2026 eru nú í mótun af Umhverfisstofnun Evrópu, framkvæmdastjórn Evrópusambandsins og öðrum samstarfsaðilum.

Við heyrum líka frá hagsmunaaðilum okkar að upplýsingum og þekkingu sem safnað er saman í vefgátt athugunarstöðvarinnar ætti að dreifa betur til þeirra sem taka ákvarðanir á landsvísu og innanlands og til heilbrigðisstarfsmanna í Evrópulöndum. Þannig að það sem við ætlum að leggja áherslu á í náinni framtíð er að tryggja að þekkingin nái til lykilaðila, sem stuðlar að getuuppbyggingu á tengslum loftslags og heilsu.

Ine:

Við munum halda áfram að fylgjast með, meta og leggja áherslu á mikilvægar aðgerðir á landsvísu um aðlögun, með stöðugum uppfærslum á Climate-ADAPT vettvangi EEA. Við munum einnig einbeita okkur að reglulegri, stuttum kynningarfundum í framtíðinni.

Samræmd skilaboð sem komu fram úr þessari skýrslu voru þörfin á frekari stuðningi við lítil sveitarfélög, sem gætu haft færri fjárhagsleg og tæknileg úrræði til að geta innleitt aðlögunaraðgerðir. Í komandi kynningarfundi yrði skoðað hvernig hægt væri að styðja betur við þessi sveitarfélög, einnig á vettvangi ESB.