Ślimaki-zabójcy i inne obce gatunki - Bioróżnorodność Europy zanika w niepokojącym tempie

Ślimaki-zabójcy zaczęły rozprzestrzeniać się w Europie około 30 lat temu, podróżując w postaci jaj w glebie sadzonek transportowanych w donicach. Droga ta jest dziś nadal głównym źródłem rozprzestrzeniania się tej plagi.

Ślimak-zabójca jest tylko jednym przykładem o wiele szerszego zagrożenia bioróżnorodności w Europie. W wyniku działalności człowieka obce lub nierodzime gatunki osiedlają się i rozprzestrzeniają na całym kontynencie. Większość z nich przybywa jako pasażerowie na gapę, przypadkowo podróżujący po całym świecie. Konwencja ONZ o bioróżnorodności wskazuje na zagrożenie ze strony inwazyjnych gatunków obcych jako jedno z głównych zagrożeń bioróżnorodności na świecie.

Obce gatunki przybywają do nowych miejsc odkąd ludzie podróżują i handlują. Wzmożony handel, wyprawy na nowe lądy oraz kolonizacja, rozpoczęte w siedemnastym wieku, stanowiły początek istnej inwazji, w wyniku której do Europy przybyły tak znaczące gatunki jak szczur wędrowny, który po raz pierwszy przedostał się na europejski ląd ze statków płynących z Azji.

W Europie zarejestrowano około 10 000 obcych gatunków. Niektóre z nich, takie jak ziemniak i pomidor, zostały wprowadzone celowo i do dnia dzisiejszego mają istotne znaczenie dla gospodarki. Inne, zwane „inwazyjnymi gatunkami obcymi” stwarzają poważne problemy. Do tej grupy zaliczają się szkodniki w ogrodnictwie, rolnictwie, leśnictwie, organizmy przenoszące choroby lub uszkadzające konstrukcje, takie jak budynki i tamy.

Ponadto, inwazyjne gatunki obce zmieniają ekosystemy, w których żyją oraz oddziaływują na pozostałe gatunki w tych ekosystemach. Na przykład niedawne badania rdestu, sprowadzonego w XIX wieku do Europy ze wschodniej Azji jako rośliny ozdobnej, dowiodły, że ta szybko rozprzestrzeniająca się inwazyjna roślina jest bardzo szkodliwa dla naturalnych gatunków roślin i owadów Wielkiej Brytanii i Francji.

Inwazyjne gatunki obce często narażają swój nowy dom na znaczne koszty finansowe. Obce chwasty zmniejszają plony w rolnictwie, a na przykład holenderska choroba wiązu (grafioza) — spowodowana wprowadzonym grzybem — spowodowała spustoszenie wśród wiązów w lasach środkowej Europy. Amerykańska wiewiórka szara, sprowadzona do Wielkiej Brytanii nie tylko zwycięża w rywalizacji z rodzimą wiewiórką rudą — co jest trudne do oszacowania w kategoriach pieniężnych — lecz niszczy drzewa iglaste, powodując zmniejszenie wartości pozyskiwanego z nich drewna.

Koszt zniszczeń i walki z inwazyjnymi gatunkami obcymi w Stanach Zjednoczonych szacuje się na 80 miliardów euro rocznie. Wstępne szacunki tych kosztów w Europie mówią o ponad 10 miliardach euro rocznie. Rachunki te nie uwzględniają głównych patogenów ludzkich (takich jak HIV czy grypa) lub nagłego pojawiania się ognisk chorób zwierzęcych.

Działania w zakresie zarządzania, mające na celu zmniejszenie liczebności (lub wytępienie) osiadłych inwazyjnych gatunków obcych są trudne, uciążliwe i kosztowne. Komisja Europejska wspiera projekty w zakresie zarządzania przyrodą w państwach członkowskich za pośrednictwem rozporządzenia UE LIFE. Fundusze LIFE są w coraz większym stopniu wykorzystywane w projektach dotyczących inwazyjnych gatunków obcych, a budżet działań w ramach tego rozporządzenia zbliża się obecnie do 14 milionów euro w okresie 3 lat.

Gatunki obce można znaleźć we wszystkich europejskich ekosystemach. Globalizacja, a szczególnie wzmożony handel i turystyka, spowodowały dramatyczny wzrost liczby i rodzajów gatunków obcych przybywających do Europy.

W wyniku nasilonego transportu morskiego oraz budowy kanałów między oddzielonymi od siebie morzami coraz silniejszemu oddziaływaniu poddawane są obszary morskie i przybrzeżne — Kanał Sueski jest nadal głównym źródłem nowych gatunków osiedlających się w Morzu Śródziemnym. Wody balastowe zrzucane ze statków są tak znacznym źródłem nowych organizmów, że przyjęto Międzynarodową Konwencję o Kontroli i Postępowaniu ze Statkowymi Wodami Balastowymi i Osadami, która ma na celu „zapobieganie, minimalizowanie oraz ostatecznie wyeliminowanie przenoszenia szkodliwych organizmów wodnych i patogenów” tą drogą.

Najbardziej skutecznym środkiem ochrony przed inwazyjnymi gatunkami obcymi jest zapobieganie — sprowadza się to zasadniczo do „patroli granicznych”, blokujących drogę nowym gatunkom. Drugim etapem jest wczesne ostrzeganie i zwalczanie.

Uderzającym przykładem jest barszcz Mantegazziego, Heracleum mantegazzianum, sprowadzony do Europy w XIX wieku jako roślina ozdobna. Roślina ta jest obecnie przedmiotem intensywnych działań lokalnych dla jej zwalczania z uwagi na to, że stała się ona gatunkiem osiadłym na terenach trawiastych, wzdłuż torów kolejowych, dróg oraz na brzegach rzek. Ponieważ gatunek ten rośnie w gęstych kępach, wypiera inne rośliny. Jest również trujący, a bezpośredni kontakt z nim może powodować silne zapalenie skóry. Dziś wyplenienie tej rośliny w Europie jest już najprawdopodobniej niemożliwe, choć wcześniejsze działania (do lat pięćdziesiątych dwudziestego wieku) miałyby jeszcze szanse powodzenia.

Przyjmując ten tok rozumowania, w niedawnym komunikacie dotyczącym bioróżnorodności Komisja Europejska podkreśla się potrzebę mechanizmu „wczesnego ostrzegania” przed inwazyjnymi gatunkami obcymi. W odpowiedzi, EEA wraz ze swoją siecią krajów członkowskich i stowarzyszonych, planuje stworzenie europejskiego systemu informacji, przy pomocy którego nowe lub rozprzestrzeniające się przypadki inwazji będą identyfikowane, wykrywane, oceniane oraz zwalczane.

Gatunki obce przybierają wszystkie możliwe formy i rozmiary. Niektóre są wprowadzane celowo i są ważne z gospodarczego punktu widzenia, inne mają znikome oddziaływanie, lecz niemało z nich okazało się powodować katastrofalne skutki. W związku z tym, przy opracowywaniu sposobów zwalczania i gospodarowania gatunkami należy zidentyfikować te najbardziej agresywne, a następnie na nich skupić działania.

Aby zdobyć pełniejszą wiedzę na temat inwazyjnych gatunków obcych i ich oddziaływania na bioróżnorodność Europy, EEA, wspierana przez rzeszę ekspertów, sporządziła wykaz najbardziej szkodliwych inwazyjnych gatunków obcych zagrażających bioróżnorodności w Europie.

Obecnie wykaz obejmuje 163 gatunki lub grupy gatunków. Gatunki są dodawane do wykazu, jeżeli są bardzo rozpowszechnione lub gdy stwarzają znaczne problemy dla bioróżnorodności i ekosystemów w ich nowych siedliskach.

Gatunki zamieszczone w wykazie, wśród których rośliny naczyniowe stanowią najliczniejszą grupę, zajmując 39 pozycje, mają znaczny wpływ na rodzimą bioróżnorodność na poziomie genetycznym, gatunkowym lub ekosystemowym. Wiele z nich ma również wpływ na zdrowie ludzkie oraz gospodarkę. Od 1950 r. corocznie średnio więcej niż jeden gatunek z wykazu staje się gatunkiem osiadłym, i jak dotąd nie ma wyraźnych oznak poprawy sytuacji ( Rys. 1).

Gatunki umieszczone w wykazie pochodzą z wielu części świata, głównie z Azji i Ameryki Północnej ( Rys. 2). Wiele pochodzi jednak z innej części Europy, ale zostały przetransportowane w inne miejsce kontynentu.

Działania konieczne do przeciwdziałania inwazyjnym gatunkom obcym obejmują sposoby gospodarowania gatunkami i odtwarzania gatunków, które są zazwyczaj zarówno trudne i kosztowne.

Przykładowo, działania skierowane przeciwko ślimakom-zabójcom są uciążliwe i często przynoszą wyłącznie miejscowe i tymczasowe efekty. Niemniej, są one nadal ważne.

W obrębie UE podejmowane są próby przeciwdziałania inwazyjnym gatunkom obcym poprzez sposoby gospodarowania i odtwarzania finansowane w ramach rozporządzenia LIFE.

W latach 1992–2002, na projekty dotyczące inwazyjnych gatunków obcych wydano 40 milionów euro i wydatki te nadal rosną. UE finansuje ponadto badania tych gatunków w ramach „programu badań i rozwoju technologicznego”.

Problem inwazyjnych gatunków obcych nie zniknie. Globalizacja i zmiany klimatyczne (gatunki przenoszą się z uwagi na zmiany zachodzące w ich naturalnych siedliskach) oznacza, że coraz więcej z nas będzie miało styczność z tymi gatunkami. Dlatego potrzeba wzrastającej świadomości publicznej i politycznej, aby możliwe było alokowanie środków na kontrolowanie głównych szlaków wprowadzania tych gatunków do środowiska, monitorowanie obszarów ryzyka w celu wczesnego wykrywania oraz przygotowanie się do natychmiastowych działań w celu wyeliminowania niepożądanych gatunków.