Als de bron opdroogt - Aanpassing aan klimaatverandering en ons water

Watertekorten zijn echter niet nieuw. Barış herinnert zich dat ze ook in zijn jeugd voorkwamen. Hoewel er dankzij verbeteringen in de infrastructuur minder water verspild wordt, is de huidige droogte bijzonder ernstig en is 'waterrantsoenering' een onderdeel van het dagelijks leven voor de 12 miljoen inwoners van de stad.

Veel delen van Europa worden getroffen door extreme hitte en droogte, regen en overstromingen.

Afgelopen zomer bracht de Spaanse krant El País foto's van droge rivierbeddingen, terwijl in de Britse Guardian alarmerende koppen verschenen over overstromingen. De plaatselijke overheid in Barcelona maakte plannen om water per schip te importeren, terwijl de Britse regering de toestand van de waterkeringen in het land inventariseerde.

Er zijn vele oorzaken voor aan te wijzen, maar klimaatverandering zal naar verwachting zowel de frequentie als de ernst van dit soort verschijnselen versterken. Ook als we erin slagen om de emissies omlaag te brengen, zal de hoeveelheid broeikasgassen die in de loop der jaren in de dampkring is opgebouwd toch een zekere mate van klimaatverandering teweegbrengen. Dat zal niet zonder gevolgen blijven. Daarom zullen we ons moeten aanpassen. Dat betekent dat we onze kwetsbaarheid moeten evalueren en actie moeten ondernemen om de risico's te verkleinen. Deze analyse van onze aanpassing aan klimaatverandering richt zich op waterproblemen, waaronder met name droogte.

Als de temperatuur omhoog gaat, zullen de waterreserves in Zuid-Europa dalen. Tegelijkertijd zal er meer water nodig zijn voor landbouw en toerisme, vooral in de warmere en drogere gebieden.

Een stijging van de watertemperatuur en lagere rivierstanden in het zuiden zullen eveneens invloed hebben op de waterkwaliteit. Meer extreme regenval en onvoorziene overstromingen zullen het risico op vervuiling via overtollig regenwater en noodlozingen van waterzuiveringsinstallaties vergroten.

In de lente van 2008 was de waterstand in de reservoirs waaruit Barcelona haar water betrekt zo laag, dat het plan werd opgevat om water per schip aan te voeren. Er werden zes scheepsladingen zoetwater besteld, waarvan elke lading voldoende was om tien Olympische zwembaden te vullen. De kosten zouden naar schatting 22 miljoen euro bedragen. Het zoete water zou aangevoerd worden van Tarragona, in het zuiden van Catalonië, Marseille en Almeria, een van de droogste streken in Zuid-Spanje. Gelukkig was mei een natte maand,waardoor de reservoirs voldoende vol raakten en de plannen in de ijskast werden gezet. De discussie rond het aftappen van water uit rivieren zoals de Ebro en zelfs de Rhône in Frankrijk is echter nog steeds aan de gang (¹).

Cyprus maakt momenteel een rampzalige droogteperiode door. De vraag naar water is in de afgelopen 17 jaar steeds verder gestegen en bedraagt nu meer dan 100 miljoen kubieke meter (m³) zoetwater per jaar. In de laatste drie jaar was er echter maar respectievelijk 24, 39 en 19 miljoen m³ water beschikbaar.

Om de watercrisis te verlichten, werd afgelopen zomer per schip water uit Griekenland aangevoerd. In september 2008 waren er al 29 scheepsladingen uit Griekenland binnengekomen. Watertekort in Griekenland zelf zorgde echter voor vertraging in de aanvoer. De Cypriotische regering zag zich gedwongen om noodmaatregelen af te kondigen, waaronder de inkrimping van de watervoorziening met 30 %.

In Turkije daalden de waterstanden afgelopen zomer gestaag, aldus de Turkse waterautoriteiten. De reservoirs waaruit Istanbul drinkwater betrekt waren slechts voor 28 % vol. De reservoirs voor Ankara, waar vier miljoen mensen wonen, bevatten maar 1 % van hun drinkwatercapaciteit.

Een rapport van de waterautoriteiten op Kreta schetste een alarmerend beeld van de grondwaterbronnen op het eiland. De waterstand in de ondergrondse reservoirs is sinds 2005 met 15 meter gedaald als gevolg van het overmatig oppompen van water. Bovendien is zeewater begonnen deze reservoirs binnen te sijpelen, waardoor de resterende watervoorraden worden vervuild.

De huidige droogtes en watercrises moeten op de korte termijn aangepakt worden om te verzekeren dat mensen over water beschikken. Er moet echter ook een aanpassingsbeleid op de lange termijn worden ontwikkeld. In hun wanhopige zoektocht naar manieren om de watervoorziening uit te breiden, investeren zowel lokale als nationale overheden in projecten zoals opslagreservoirs voor water, wateroverdracht en ontziltingsinstallaties, die zout water geschikt maken voor gebruik als drinkwater.

Mediterrane landen zijn steeds meer afhankelijk van ontzilting voor hun zoetwater. Spanje heeft momenteel 700 ontziltingsinstallaties die genoeg water verschaffen voor 8 miljoen mensen per dag. Ontzilting zal naar verwachting in de komende 50 jaar verdubbelen in Spanje.

Waterschaarste blijft niet beperkt tot Zuid-Europa. Ook in het Verenigd Koninkrijk is de eerste ontziltingsinstallatie in aanbouw, in Oost-Londen. De installatie, die meer dan 250 miljoen euro kost, zal 140 miljoen liter water per dag kunnen leveren. Dat is voldoende voor 400.000 huishoudens. Ironisch genoeg verliest de lokale waterautoriteit die de installatie bouwt iedere dag vele miljoenen liters schoon drinkwater via lekkende pijpleidingen en een slechte infrastructuur.

Ontzilting kan een belangrijke rol spelen in watermanagement op de lange termijn, maar het proces waarbij zout water omgezet wordt in drinkwater vereist een zeer hoog energieverbruik. Sommige installaties maken nu gebruik van zonne-energie en dat is een positieve ontwikkeling. Ontzilting is echter nog steeds een dure methode. Bovendien is pekelwater, een bijproduct van het proces, moeilijk verwerkbaar als afvalwater en kan het schadelijk zijn voor het milieu.

'Het is hier in de zomer vaak meer dan 40 °C en de luchtvochtigheid kan heel hoog zijn', aldus Barış uit Istanbul. 'De plaatselijke autoriteiten waarschuwen ons nu beter en kunnen ons doorgaans vertellen hoe lang het water zal worden afgesloten, zodat we ons daarop kunnen instellen. Maar ze schijnen niet zoveel te doen aan het watertekort op zich — maar ik neem aan dat ze er ook niet voor kunnen zorgen dat het meer regent', voegt hij eraan toe.

Regionale en nationale autoriteiten in Turkije en in heel Europa zouden hun waterbronnen beter kunnen 'managen'. Dat betekent dat ze maatregelen zouden moeten nemen om de vraag te verkleinen en te regelen, in plaats van te proberen eenvoudigweg meer water aan te voeren.

De Kaderrichtlijn Water, de basiswetgeving over water in Europa, verplicht lidstaten om een prijsbeleid te voeren (en dus geld in rekening te brengen) voor waterdiensten als een effectief instrument om het waterbehoud te stimuleren. Een waterprijsbeleid is een van de meeste doeltreffende methodes om waterconsumptiepatronen te beïnvloeden. Effectief watermanagement moet echter ook inspanningen omvatten om waterverlies tegen te gaan en moet informatie verstrekken over waterefficiëntie.

Een nieuw EMA-rapport in voorbereiding neemt de Alpen onder de loep, vaak beschreven als de 'watertoren van Europa', omdat 40 % van het zoetwater van Europa afkomstig is van deze bergketen. Het Alpengebied heeft de afgelopen honderd jaar een temperatuurstijging doorgemaakt van 1,48 °C. Dat is twee maal zoveel als het wereldgemiddelde. Gletsjers smelten, de sneeuwlijn schuift steeds verder omhoog en de manier waarop het gebergte het water verzamelt en opslaat in de winter en weer verspreidt in de warmere zomermaanden verandert langzaam, aldus het rapport.

De Alpen spelen een cruciale rol in de watervoorziening, niet alleen van de acht Alpenlanden, maar ook van een enorm deel van het Europese vasteland, omdat ze veel van de grote rivieren van water voorzien. Als zodanig staan de Alpen symbool voor de schaal van de bedreiging en hoe we daarop moeten reageren. Strategieën en beleidsmaatregelen voor aanpassing moeten zowel lokale als grensoverschrijdende en Europese elementen bevatten. Activiteiten die ogenschijnlijk geen verband met elkaar houden, zoals landbouw en toerisme, energieproductie en volksgezondheid, moeten in samenhang met elkaar worden bekeken.

Aanpassing betekent dat we uiteindelijk opnieuw moeten kijken naar hoe we nu leven en hoe we dat in de toekomst zullen doen. Waar zal ons water vandaan komen? Hoe zullen we ons beschermen tegen extreme gebeurtenissen?

Studies van het EMA over bodemgebruik tonen aan dat juist in kustgebieden het meest gebouwd wordt. Het EMA-rapport 'The changing faces of Europe's coastal areas' ('het veranderende aanzicht van de Europese kustgebieden') verwijst naar de zogenaamde 'Med(iterrane) muur', waar 50 % van de Middellandse Zeekust bebouwd is. Watertekorten en droogte zijn al een probleem in veel van deze gebieden. Meer appartementen, meer toeristen en meer golfbanen betekenen een grotere vraag naar water. Ook kustgebieden in Noord- en West-Europa, waar meer overstromingen worden verwacht, worden in snel tempo ontwikkeld.

De integratie van aanpassing in belangrijke EU-beleidsinitiatieven is tot nu toe beperkt geweest. De Europese Commissie zal echter naar verwachting in 2009 een Witboek over aanpassing publiceren. Een recent EMA-rapport wijst erop dat tot nu toe slechts zeven van de 32 EMA-landen daadwerkelijk nationale aanpassingsstrategieën voor klimaatverandering hebben opgezet. Daar staat tegenover dat alle EU-lidstaten druk bezig zijn met de voorbereiding, ontwikkeling en implementatie van nationale maatregelen op basis van de waargenomen toestand in ieder land.

Het gezamenlijke nadenken dat nodig is voor een effectieve aanpassing is nog niet zo sterk ontwikkeld, maar het proces is in gang gezet.