Powierzchnia ziemi i gleba pod naporem działań człowieka

Jakie problemy dotyczą powierzchni ziemi i gleby?

Powierzchnia ziemi i gleba są ograniczonymi i nieodnawialnymi zasobami ulegającymi stałej degradacji, co ma wpływ na ich zdolność do funkcjonowania i zapewnienia usług. Ich funkcje związane z wytwarzaniem żywności, produkcją biomasy i biopaliw, gromadzeniem dwutlenku węgla, zachowaniem różnorodności biologicznej gleby, filtrowaniem wody i obiegiem składników pokarmowych oraz dostarczaniem surowców są poddane stale nasilającym się presjom. Zagrożone jest również przyrodnicze i archeologiczne dziedzictwo gleb.

Do degradacji przyczynia się szereg procesów, w tym erozja gleby, spadek zawartości materii organicznej w glebie, zanieczyszczenie gleby oraz zasklepianie gleby (powstawanie nieprzepuszczalnej warstwy na powierzchni, inaczej nieprzepuszczalność). Wynikają one z takich działań człowieka, jak zajmowanie gruntów na cele antropogeniczne, intensywne użytkowanie ziemi (mające odzwierciedlenie między innymi w ilości substancji biogennych stosowanych na obszarach wiejskich) oraz zaniechanie upraw. Każdy proces ma wpływ na główne kwestie związane z ziemią: pokrycie terenu/użytkowanie ziemi, pokrywę roślinną i glebę. Decydują one o stanie i funkcjonowaniu zasobów powierzchni ziemi oraz o związanych z nimi przepływach towarów i usług. Mają one również wpływ na wartość naturalną powierzchni ziemi oraz ich wkład w dobrą jakość życia i dobrobyt ludzi.

Jakie działania są podejmowane w celu rozwiązania tych problemów?

Opracowane przez ONZ cele zrównoważonego rozwoju wyznaczą założenia dotyczące globalnych wysiłków na rzecz rozwiązywania problemów dotyczących powierzchni ziemi i gleby. W tym kontekście w 2012 r. rozpoczęto globalną inicjatywę dotyczącą wskaźników odnoszących się do powierzchni ziemi. Ma ona na celu opracowanie na poziomie globalnym zestawu wskaźników, które byłyby porównywalne w wieloletniej perspektywie. Inicjatywa, która początkowo skupiała się na prawach do ziemi, ma również na celu wywarcie wpływu na globalną Agendę Rozwojową po 2015 r. Wśród proponowanych w Agendzie wskaźników brakowało elementu środowiskowego i aby to uzupełnić, EEA wraz z Instytutem Zaawansowanych Badań nad Zrównoważonym Rozwojem (Institute for Advanced Sustainability Studies) zaproponowała następujące wskaźniki do monitorowania realizacji celów zrównoważonego rozwoju w zakresie powierzchni ziemi i gleb: zmiany pokrycia terenu/użytkowania ziemi, produktywność gruntów oraz zawartość węgla organicznego w glebie.

Jaki jest wkład EEA w te prace?

Działania EEA przyczyniają się do tworzenia polityki UE w dziedzinie ochrony powierzchni ziemi i gleby. Jednym z przykładów jest niedawno opracowana europejska ocena możliwości gleby do świadczenia usług ekosystemowych. Wieloletni program prac EEA obejmuje również efektywność gospodarowania zasobami powierzchni ziemi, ocenę i rachunki ekosystemowe.

Prace w zakresie efektywności gospodarowania zasobami powierzchni ziemi analizują równowagę między podażą gruntów a funkcjonalnym popytem na nie. Dostrzega się, że zasoby powierzchni ziemi są ograniczone i nieodnawialne, oraz bada się, jak zmiany pokrycia terenu, na przykład na potrzeby infrastruktury i przemysłu, wpływają na usługi zapewniane przez grunty. Uwzględnia się również ponowne wykorzystanie gruntów opuszczonych, które wcześniej były zagospodarowane, zamiast zajmowania nowych.

Prace dotyczące równowagi składników pokarmowych w glebie, na przykład azotu i fosforu, jak również metali, na przykład miedzi, cynku, kadmu i ołowiu, stanowią wkład w projekty EEA w zakresie oceny i rachunków ekosystemowych. W 2014 r. opracowano bilans składników dla poziomu UE i dla krajów. Obecnie badaniu poddano przekroczenia krytycznych poziomów ładunków amoniaku dla różnorodności biologicznej, wymywanie azotu i fosforu i ich spływ wodami gruntowymi i powierzchniowymi oraz wchłanianie kadmu w odniesieniu do jakości żywności.

EEA chce zharmonizować dane dotyczące tych zagadnień, tak aby można było porównywać dane krajowe w całej Europie. W tym kontekście EEA współpracuje ze Wspólnym Centrum Badawczym (JRC), które gromadzi dane o glebach w oparciu o mandat Europejskiego Ośrodka Danych o Glebach. Dane dotyczące powierzchni ziemi pochodzą z obserwacji satelitarnych z bazy Corine Land Cover (CLC) oraz warstw dużej rozdzielczości (HRL), w tym dotyczących warstwy nieprzepuszczalnej.

W celu zwrócenia większej uwagi na kwestie związane z powierzchnią ziemi i glebą EEA stworzyła również zbiór wskaźników tematycznych. Obejmuje on obecnie: zajmowanie gruntów na cele antropogeniczne, nieprzepuszczalność powierzchni, zarządzanie obszarami zanieczyszczonymi i fragmentację gruntów oraz zawiera wskaźniki pochodzące z prac w zakresie zmian klimatu dotyczące między innymi materii organicznej w glebie, erozji gleb i wilgotności gleb.

Polityka w dziedzinie ochrony gruntów i gleby?

Polityka UE odnosząca się do kwestii związanych z powierzchnią ziemi i glebą jest rozproszona, a istniejące przepisy w polityce dotyczącej środowiska, polityce rolnej lub polityce regionalnej nie są skoordynowane ani kompleksowe. Dokumentem przewodnim jest Strategia tematyczna w dziedzinie ochrony gleby z 2006 r. Strategia uznaje za konieczne podjęcie dalszych działań w celu zapewnienia wysokiego poziomu ochrony funkcji gleby oraz jej zrównoważonego użytkowania. Tym niemniej w zeszłym roku wycofano zaproponowaną w 2006 r. ramową dyrektywę glebową.

Komisja Europejska planuje przeanalizować istniejące polityki UE i polityki krajowe odnoszące się do gleb pod kątem ich skuteczności i spójności oraz wszelkich ewentualnych braków. Jest to odpowiedź na siódmy unijny program działań w zakresie środowiska, w którym UE zobowiązuje się do użytkowania powierzchni ziemi i gospodarowania nią w sposób zrównoważony, do ochrony gleby oraz do znalezienia sposobów osiągnięcia powyższych celów w oparciu o zasady proporcjonalności i pomocniczości.

W skali globalnej państwa członkowskie ONZ mają we wrześniu zawrzeć porozumienie dotyczące celów zrównoważonego rozwoju. Kwestie związane z powierzchnią ziemi i glebą są ujęte w kilku celach w ich obecnej wersji. Odwrócenie trendu degradacji zasobów powierzchni ziemi i gleb w skali światowej zależy jednak od wdrożenia celów zrównoważonego rozwoju na poziomie krajowym i niższym.

Geertrui Louwagie

Wywiad opublikowany w biuletynie EEA nr 2015/2 z czerwca 2015 r.