ΕΟΠ: Επί 25 χρόνια διευρύνουμε τις γνώσεις μας για να υποστηρίζουμε τις ευρωπαϊκές πολιτικές για το περιβάλλον

Ήδη από τη δεκαετία του 1970, τα κράτη μέλη συμφώνησαν να συνεργαστούν για την ανάπτυξη μιας κοινής δέσμης πολιτικών και συναφών στόχων πολιτικής, αναγνωρίζοντας τον διασυνοριακό χαρακτήρα της πληθώρας των περιβαλλοντικών προβλημάτων που αντιμετωπίζουν. Αρχής γενομένης με το πρώτο πρόγραμμα δράσης για το περιβάλλον, τη δεκαετία του 1970, θεσπίστηκαν αρκετές πράξεις της βασικής περιβαλλοντικής νομοθεσίας, μεταξύ των οποίων οι πρώτες εκδόσεις της οδηγίας πλαισίου για τα απόβλητα, της οδηγίας για τα ύδατα κολύμβησης και της οδηγίας για τα πτηνά.

Η δεκαετία του 1980 χαρακτηρίστηκε από προσπάθειες που καταβλήθηκαν σε παγκόσμιο και σε πανευρωπαϊκό επίπεδο, όπως ήταν, μεταξύ άλλων, το πρωτόκολλο του Μόντρεαλ για τη στιβάδα του όζοντος, η δημιουργία της Διακυβερνητικής Ομάδας Εμπειρογνωμόνων για την Εξέλιξη του Κλίματος και η σύμβαση της UNECE (Οικονομική Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για την Ευρώπη) για τη διασυνοριακή ρύπανση της ατμόσφαιρας σε μεγάλη απόσταση. Παράλληλα με τις εν λόγω πρωτοβουλίες σε παγκόσμιο επίπεδο, στην ενίσχυση των πολιτικών της ΕΕ για το περιβάλλον συνέβαλαν επίσης η ίδρυση της Γενικής Διεύθυνσης Περιβάλλοντος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, το 1981, και η επίσημη ενσωμάτωση της «προστασίας του περιβάλλοντος» στις Συνθήκες της ΕΕ μέσω της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Πράξης του 1987. Με τη Συνθήκη του Άμστερνταμ του 1997 η «αειφόρος ανάπτυξη» αναγνωρίστηκε ως επίσημος στόχος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, επιτρέποντας στα κράτη μέλη της ΕΕ να συνεργαστούν για την υποστήριξη και την υλοποίηση παγκόσμιων στόχων, όπως είναι οι  Αναπτυξιακοί Στόχοι της Χιλιετίας από το 2000, καθώς και το  Θεματολόγιο 2030 με τους 17 προβλεπόμενους σε αυτό  Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης από το 2015.

Ανάλογες εξελίξεις σημειώθηκαν στον τομέα της κλιματικής αλλαγής: μεταξύ άλλων η θέσπιση της σύμβασης-πλαισίου των Ηνωμένων Εθνών για την κλιματική αλλαγή (UNFCCC) το 1992, την οποία ακολούθησε το πρωτόκολλο του Κιότο το 1997. Το πρωτόκολλο του Κιότο επέβαλε στις ανεπτυγμένες χώρες που το υπέγραψαν νομικά δεσμευτικές υποχρεώσεις όσον αφορά την επίτευξη των στόχων μείωσης των εκπομπών έως το 2020. Το επίπεδο της παγκόσμιας φιλοδοξίας και δέσμευσης ενισχύθηκε περαιτέρω με τη συναφθείσα το 2015 συμφωνία των Παρισίων. Εκτός από τα κράτη μέλη της, η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι μέρος σε αυτές τις συμφωνίες και θέτει στόχους για την ΕΕ ως σύνολο.

Καθώς το πεδίο εφαρμογής της νομοθεσίας που αφορούσε το περιβάλλον και το κλίμα διευρυνόταν, τόσο στο επίπεδο της ΕΕ όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο, προϋπόθεση για τη δυνατότητα παρακολούθησης της προόδου και εντοπισμού των κενών και των αναδυόμενων ζητημάτων αποτέλεσε η ύπαρξη δεδομένων υψηλής ποιότητας. Στο πλαίσιο αυτό, ο Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Jacques Delors πρότεινε το 1989 τη θέσπιση ενός ευρωπαϊκού συστήματος περιβαλλοντικών μετρήσεων και επαλήθευσης, καθώς και τη δημιουργία του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος. Ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος και το Ευρωπαϊκό Δίκτυο Πληροφοριών και Παρατηρήσεων σχετικά με το Περιβάλλον (Eionet) ιδρύθηκαν το 1994[1] με στόχο να διενεργούν ανεξάρτητες αξιολογήσεις σχετικά με το περιβάλλον της Ευρώπης και να υποστηρίζουν τη χάραξη της πολιτικής για το περιβάλλον σε ολόκληρη την ΕΕ.

Πολλές από τις περιβαλλοντικές οδηγίες της ΕΕ απαιτούν από τα κράτη μέλη να παρακολουθούν συγκεκριμένες παραμέτρους και να υποβάλλουν ανά τακτά χρονικά διαστήματα εκθέσεις σχετικά με τα δεδομένα και την πρόοδο που επιτυγχάνεται μέσω των εφαρμοζόμενων μέτρων. Ό,τι ξεκίνησε ως ταχυδρομική αποστολή ογκωδών έντυπων εκθέσεων από τις αρμόδιες εθνικές αρχές, σύντομα εξελίχθηκε σε μια διαδικτυακή πλατφόρμα υποβολής εκθέσεων που λαμβάνει και αποθηκεύει έναν ολοένα αυξανόμενο όγκο δεδομένων τα τελευταία 25 χρόνια. Σήμερα, πάνω από 400 ιδρύματα από 39+ χώρες υποβάλλουν δεδομένα μέσω του Reportnet, το εργαλείο υποβολής εκθέσεων του ΕΟΠ. Μετά τη διαβίβασή τους τα δεδομένα υποβάλλονται από τον ΕΟΠ σε έλεγχο ποιότητας μέσω διαδικασιών διασφάλισης της ποιότητας, με στόχο τη διασφάλιση της συνοχής και της συμβατότητάς τους. Εκτός από τα δεδομένα που υποβάλλονται από τους παραπάνω από 400 φορείς που υπέχουν υποχρεώσεις υποβολής εκθέσεων, η υποβολή δεδομένων από νέες πηγές, μεταξύ των οποίων οι δορυφορικές παρατηρήσεις μέσω του ευρωπαϊκού προγράμματος γεωσκόπησης Copernicus και η συμμετοχή των πολιτών στο επιστημονικό έργο, έχουν διευρύνει την ικανότητά μας να παρακολουθούμε τις αλλαγές στο περιβάλλον και το κλίμα.

Τα διαδικτυακά εργαλεία διάδοσης πληροφοριών του ΕΟΠ παρέχουν ελεύθερη πρόσβαση σε έναν θησαυρό δεδομένων τα οποία προκύπτουν από τον ευρωπαϊκό δείκτη ποιότητας του αέρα (έναν χάρτη των συγκεντρώσεων ατμοσφαιρικής ρύπανσης σε πραγματικό χρόνο σε ολόκληρη την Ευρώπη), το σύστημα πληροφοριών για τα ύδατα WISE, τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου ανά τομέα και ανά χώρα, καθώς και από μια ευρεία βάση δεδομένων με αναλυτικές επισκοπήσεις των πολιτικών και των μέτρων για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής που σχεδιάζουν τα κράτη μέλη.

Αξιοποιώντας τα εν λόγω δεδομένα ο ΕΟΠ καταρτίζει ανά τακτά χρονικά διαστήματα δείκτες και αξιολογήσεις για την παρακολούθηση της προόδου όσον αφορά την υλοποίηση των διάφορων στόχων της ΕΕ. Για παράδειγμα, πρόσφατα δημοσιεύσαμε την ετήσια έκθεση «Τάσεις και προβλέψεις» όπου παρακολουθούμε την πρόοδο της ΕΕ προς την κατεύθυνση της επίτευξης των στόχων της για το 2020, όσον αφορά τη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και την ενεργειακή απόδοση. Η αξιολόγησή μας υποδεικνύει ότι η ΕΕ βρίσκεται στον σωστό δρόμο όσον αφορά την επίτευξη των στόχων της για το 2020 αλλά απαιτείται εντατικοποίηση των προσπαθειών προκειμένου να επιτευχθούν οι στόχοι για το 2030. Ομοίως, στο πρόσφατο ενημερωτικό μας δελτίο επισημαίνεται ότι η ΕΕ πέτυχε τον στόχο του Aichi όσον αφορά τον χαρακτηρισμό του 10% των θαλασσών της ως προστατευόμενων θαλάσσιων περιοχών, ο οποίος όμως πρέπει να συμπληρωθεί με την εφαρμογή αποτελεσματικών μέτρων διατήρησης. Παρά τις προόδους αυτές η πρόσφατη ετήσια έκθεση των δεικτών, η οποία μετρά την πρόοδο της ΕΕ στην επίτευξη των στόχων προτεραιότητας του 7ου προγράμματος δράσης για το περιβάλλον, επισημαίνει ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση εξακολουθεί να μην επιτυγχάνει τους περιβαλλοντικούς στόχους για το 2020, ιδίως στους τομείς της προστασίας της βιοποικιλότητας και του φυσικού κεφαλαίου.

Τα ορθά δεδομένα είναι ζωτικής σημασίας για την κατάρτιση αξιόπιστων αξιολογήσεων. Στις περισσότερες ροές δεδομένων η ποιότητα των δεδομένων σε επίπεδο ΕΕ εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την ποιότητα των δεδομένων που υποβάλλουν τα κράτη. Για παράδειγμα, η απογραφή των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου αποτελεί τη σύνθεση των απογραφών των κρατών μελών της ΕΕ. Για τον σκοπό αυτό ο ΕΟΠ δεν εστιάζει τις προσπάθειές του αποκλειστικά στη διασφάλιση της ποιότητας των υποβαλλόμενων στοιχείων, αλλά συμβάλλει επίσης στην ανάπτυξη συνεκτικής ικανότητας της παρακολούθησης και υποβολής εκθέσεων στα κράτη μέλη. Σε ορισμένους τομείς εργασίας το Eionet διευκολύνει την ανταλλαγή βέλτιστων πρακτικών, όχι μόνον στο πλαίσιο της ΕΕ αλλά και στην ευρύτερη περιοχή, συμπεριλαμβανομένων των εταίρων της Ευρωπαϊκής Γειτονίας στην ανατολική Ευρώπη και τη Μεσόγειο.

Πράγματι, η προσβασιμότητα και η διαφάνεια αποτελούν νευραλγικά στοιχεία των πολιτικών για το περιβάλλον και το κλίμα στην ΕΕ. Ένα αξιόπιστο σύστημα παρακολούθησης, υποβολής και επαλήθευσης των δεδομένων είναι ζωτικής σημασίας για τη διασφάλιση της συμμόρφωσης προς τις δεσμεύσεις και για τον εντοπισμό των τομέων στους οποίους πρέπει να καταβληθούν πρόσθετες προσπάθειες. Η ανάγκη ενός πλαισίου διαφάνειας είναι ακόμη πιο προφανής στο πλαίσιο πρωτοβουλιών σε παγκόσμιο επίπεδο, όπως είναι η συμφωνία των Παρισίων για την κλιματική αλλαγή. Η συμφωνία των Παρισίων αναγνωρίζει επισήμως τη σημασία της τακτικής υποβολής εκθέσεων των χωρών σχετικά με τις εκπομπές και τα μέτρα που εφαρμόζουν.

Από της ίδρυσής του, πριν από 25 χρόνια, το εξαιρετικά αφοσιωμένο προσωπικό του ΕΟΠ και οι εταίροι του Eionet, περιλαμβανομένων των ευρωπαϊκών θεματικών κέντρων, αναλύουν τα δεδομένα που υποβάλλουν τα κράτη μέλη και αντλούν από αυτά πρόσφορες γνώσεις που υποστηρίζουν τη χάραξη πολιτικής. Συμβαδίζοντας με τις εξελίξεις στον τομέα της χάραξης πολιτικής στην ΕΕ, όπου οι επιμέρους τομείς πολιτικής ενσωματώνονται ολοένα και περισσότερο σε συστημικά πλαίσια, ο ΕΟΠ ενισχύει διαρκώς το έργο του στον τομέα της συστημικής και ολοκληρωμένης ανάλυσης. Από το 1995, όταν δημοσιεύθηκε η πρώτη έκθεσης του ΕΟΠ με τίτλο «Το περιβάλλον της Ευρώπης: Κατάσταση και προοπτικές», οι γνώσεις του ΕΟΠ επικεντρώνονται ολοένα και περισσότερο στην κατανόηση ζωτικής σημασίας συστημάτων όπως η κινητικότητα και η ενέργεια, καθώς και στις παγκόσμιες διασυνδέσεις και τις προκλήσεις στον τομέα της διακυβέρνησης.

Είναι προφανές ότι δεν είναι πλέον δυνατή η ανάλυση ή η αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών και κλιματικών προκλήσεων του 21ου αιώνα χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι κοινωνικοοικονομικές τάσεις που επικρατούν στην Ευρώπη και σε ολόκληρο τον κόσμο. Σε μια εποχή πολύπλοκων αλληλεπιδράσεων σε παγκόσμιο επίπεδο, η διενέργεια έγκαιρων και συναφών αναλύσεων σε διάφορες γεωγραφικές και χρονικές κλίμακες καθώς και η διατύπωση ακριβών προβλέψεων αποτελούν σημαντικές προκλήσεις. Υπό το πρίσμα αυτό, ο ΕΟΠ σε συνεργασία με το Eionet θα εξακολουθήσουν να επενδύουν στα συστήματα υποβολής εκθέσεων και παραγωγής γνώσεων και να υποστηρίζουν τη διαδικασία λήψης αποφάσεων σε ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο.

Hans Bruyninckx
Εκτελεστικός διευθυντής του ΕΟΠ

Το άρθρο της σύνταξης δημοσιεύτηκε στην έκδοση Δεκέμβριος 2018 του ενημερωτικού δελτίου του ΕΟΠ 04/2018

Σημείωση:
[1] Ο ιδρυτικός κανονισμός εκδόθηκε το 1990 και τροποποιήθηκε το 2009.