Arka bahçeme değil — Uluslararası atık taşınımları ve çevre

Her çeşit atık hareket halindedir. Miktarları sürekli artan özellikle atık kağıt, plastik ve metaller gelişmiş ülkelerden çevre standartlarının daha az sıkı olduğu ülkelere taşınmaktadır. Her gün dev gemiler açık denizleri arşınlamakta ve Asya’daki yeni ortaya çıkan pazarlardan Batı’ya mal taşımaktadır. Gemi sahipleri, geriye eli boş dönmektense ve balast görevi görecek bir şey bulma ihtiyacıyla, Avrupa’nın atık ürünlerini geri dönüştürülmeleri için Asya’ya memnuniyetle geri götürmektedir.

Bu durum atık taşınımlarının düzenlenmediği anlamına gelmemektedir. Hem BM hem de AB’nin buralara taşınacak şeyler hakkında sıkı kuralları vardır. Küresel düzeyde, ‘tehlikeli atıklar’ın uluslararası ticareti BM’nin Basel Sözleşmesi’yle düzenlenmektedir.

Bu Sözleşmede yer alan yasaklamalar, bunu küresel olarak yürürlüğe sokacak kadar yeterli ülke tarafından imzalanmamıştır. Bununla beraber, AB’nin bazı sınırlandırmaları bulunmakta olup, ‘tehlikeli atıklar’ın sadece gereken teknolojilerin mevcut olduğu ve yeterli güvenlik ve çevre mevzuatı bulunan ‘gelişmiş ülkelere’ ihraç edilmesine izin vermektedir. Sınırlandırmaların amacı dahilinde, ‘gelişmiş ülke’ Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü’ne (OECD) üye bir ülke olarak tanımlanmıştır.

AB’nin uzun vadeli amacı her Üye Devlet’in kendi atığını sınırları dahilinde bertaraf etmesi yönündedir (‘yakınlık ilkesi’). Ancak, AB Üye Devletleri’nden bertaraf edilmek üzere götürülen tehlikeli ve sorunlu atık taşınımları 1997 ve 2005 yılları arasında neredeyse dörde katlanmış olduğundan, bu amacın gerçekleştirilmesinin önünde daha uzun bir yol vardır.

Atık ihracatı ve ithalatını yönlendiren faktörler çeşitlidir: özel arıtım teknolojilerinin varlığı; malzeme sıkıntısı; bertaraf veya geri kazanım fiyatlarındaki farklar.

Geri dönüşüm için hedefler belirleyen AB politikası, kendi içlerinde hedeflerini karşılayamayan Üye Devletler’den atık taşınmasına da yol açmaktadır. Pazardaki atık miktarları, ucuz hammaddeye ihtiyaç duyan Çin gibi bir ülkede maliyetleri düşük tutmaktadır. Bu atık varacağı yerde berataraf edilmeye yönelik değilse ve tehlikeli maddeler içermiyorsa, geçerli bir ticaret kabul edilmektedir.

Eski televizyonunuz sizden daha mı çok gezmiş?

Avrupa’nın tehlikeli ve sorunlu atıkların taşınımına ilişkin bir mevzuatı bulunmaktadır. Bununla beraber, çevrenin üzerindeki baskıların hafifletilmesi anlamında mevzuatın etkinliğiyle ilgili daha fazla bulgu gerekmektedir.

Tehlikeli kabul edilen elektronik atıklar önemli bir sorun oluşturmaktadır. Bunlar Afrika ve Asya’da genellikle çok az kişisel korunma teçhizatıyla veya hiçbir teçhizat olmaksızın demonte edilmektedir. Bileşenleri, metal çıkarmak için genellikle açık havada yakılmakta ve ağır metaller ve başka toksik maddelerle yüklü uçucu kül zerrecikleri yayılmakta, bunun sonucunda da insanların maruz kalmasının artmasının yanı sıra gıda, toprak, yeraltı ve yüzey suyunun kirlenmesiyle sonuçlanmaktadır.

AB içine ve dışına taşınan atık elektrikli ve elektronik ekipman (WEEE) hakkında net bir tablo bulunmamakta olup, bu durum kısmen elektronik atık taşınımlarının raporlanmasında muğlak kodlar kullanılmasından kaynaklanmaktadır. Bir televizyonun kabul edilebilir olan ikinci el cihaz olarak mı yoksa bertaraf edilecek ve kabul edilebilir olmayan atık olarak mı ihraç edildiğini söylemek güçtür. Genelde, AB’den OECD üyesi olmayan ülkelere WEEE ihracatı yasaktır. Bununla beraber, hala çalışan bir televizyonun ihracatı tamamen kabul edilebilir bir durumdur.

Bu yasağı delen iyi belgelendirilmiş vakalar olmuştur. Şüphesiz, OECD üyesi olmayan ülkelere ihraç edilen kullanılmış televizyonlar, bilgisayarlar, monitörler ve telefonların önemli bir kısmı bileşenlerini ve yukarıda sözü geçen unsurlarını çıkarma amacıyla satın alınan atıklardır.

AB OECD üyesi olmayan ülkelere kendi WEEE ihracatı yasağını yeterince dayatamaz ise, bu durum Basel Sözleşmesi kapsamında küresel düzeyde yasağın onaylanmasına ciddi bir engel teşkil edebilir.

Elektrikli ve elektronik atığa ilişkin iyi verilerin bulunması

Atığa ilişkin veri bulma, kontrol etme ve analiz etmedeki güçlüklere rağmen, AÇA ‘Avrupa Kaynak ve Atık Yönetimi Konu Merkezi’ ile ortaklaşa, AB’den diğer bölgelere yapılan atık taşınımlarının bir analizini gerçekleştirmiştir.

Avrupa ticaret istatistikleri kullanılarak AB’den diğer bölgelere taşınan kullanılmış elektronik ve elektrikli ürünlerin miktarını, büyüklüğünü ve değerini belirlemek mümkündür ( Şekil 1).

2005 yılında, AB’den Afrika ülkelerine 15.000 tondan fazla renkli televizyon ihraç edilmiştir. Sadece Nijerya, Gana ve Mısır’a her gün yaklaşık 1.000 televizyon ulaşmaktadır. Afrika’ya ihraç edilen renkli televizyonların ortalama değeri son derece düşüktür: bütün olarak Afrika için birim başına fiyat 64 AVRO ve yukarıda söz edilen üç ülkede ise ortalama 28 AVRO’dur. Buna kıyasla, Avrupa içerisinde ticareti yapılan televizyonların ortalama değeri 350 AVRO’dur.

Afrika’ya gönderilen televizyonların birim başına ortalama değerinin düşük olması, bu ihraç ürünlerinden pek çoğunun kullanılmış ürün olduğunu, bunun büyük bir miktarının da atık olduğunu düşündürmektedir.

Bu rakamlar sadece televizyonlara yönelik olduğundan, söz konusu bölgelere yapılan toplam kullanılmış bilgisayar, cep telefonu, CD çalar, vs. ihracatının önemli oranda daha yüksek olduğu düşünülmektedir. Bu da AB’nin OECD üyesi olmayan ülkelerle tehlikeli atık ticareti yasağını deldiğini göstermektedir.

Şekil 1 / Renkli televizyonların AB-25’ten Afrika, Asya, Orta Doğu, Amerika Birleşik Devletleri ve diğer Avrupa ülkelerine ihracı. Kaynak: AÇA.

Tehlikeli olmayan atık

1995 ve 2007 yılları arasında ( Şekil 2) AB dışına gönderilen kağıt, plastik ve metal gibi tehlikeli olmayan maddelerin taşınımları da, Asya ve Çin’de başta olmak üzere, fevkalade oranlarda artmıştır.

Asya’ya ihraç edilen atık kağıt miktarı on katı artmıştır. Plastikler için bu artış onbir faktöründe ve metaller için de beş faktöründe gerçekleşmiştir. Gönderilen atıklar AB içinde de artmış olmakla beraber, yine de çok daha düşük bir düzeydedir.

2007 yılında, Asya’ya bir AB ülkesinden diğerine olduğu kadar çok atık kağıt gönderilmiştir. AB içerisinde taşınan metallerin miktarı Asya’ya gönderilen miktardan fazlaydı. Ne var ki, AB Asya pazarına AB içinde olduğundan daha fazla plastik atık göndermiştir.

Şekil 2 / 1995’ten 2007’ye AB dışına ve AB dışında tehlikeli olmayan atıklara bir örnek olarak kağıt atığı taşınımlarındaki gelişmeler. Kaynak: AÇA.

Geri dönüşümün ardındaki itici güçler

On yılı aşkın bir süredir hammaddelerin maliyeti çok yüksek olmuş ve bu da geri dönüşüm yoluyla geri kazanılan ikincil hammaddelerin değerini artırmıştır.

Avrupa’dan atık metal, kağıt, plastik ve diğer atık maddeler, işlenmemiş maddelerle karşılanamaz olan Asya ekonomisini canlandırmaktadır.

(Ambalaj Direktifi gibi) Üye Devletler’in belli geri dönüşüm düzeyleri yakalamalarını gerektiren AB mevzuatı, aynı zamanda dolaylı olarak geri dönüşüm için atık madde taşınımını da teşvik etmektedir.

Belirli geri dönüşüm oranlarına yönelik AB şartları pazarda artan miktarlarda geri dönüştürülebilir atık maddeye yol açmıştır. Söz gelimi, geri dönüştürülen kağıt ve karton ‘ambalaj atığı’ miktarı 1997 ve 2005 yılları arasında 24’ten 30 milyon tona çıkmıştır. Geri dönüştürülen plastik ambalaj miktarı aynı dönemde 10 milyondan 14 milyon tona çıkmıştır. Bu çevre için iyi midir?

İşlenmemiş maddeler yerine geri dönüştürülmüş atık maddeler kullanımı çevre için genel olarak iyidir. Söz gelimi, geri dönüştürülmüş hammaddeden yapılmış bir kilo kağıt, işlenmemiş madde kullanılarak yapılan üretim enerjisinin yarısını harcamaktadır. Geri dönüştürülen alüminyumdan üretilen alüminyum işlenmemiş madde kullanırken gereken enerjinin %5’i kadar az bir miktarını kullanabilir.

Dolayısıyla, geri dönüştürme genel olarak enerjiyle ilgili CO₂ emisyonları ve diğer çevresel baskıların azaltılmasına önemli bir katkı sağlamaktadır.

Bununla beraber, Avrupa’daki bir limandan ayrıldıktan sonra atıklara ne olduğunu genellikle bilmediğimizden, münferit bir taşınımın ya da genel olarak taşınımların çevre için iyi mi kötü mü olduğunu söylemek mümkün değildir.

Geleceğe bakış

AB içerisinde, atığın bertaraf edilmek üzere sınırötesi taşınımlarının yanı sıra geri kazanıma yönelik ‘tehlikeli ve sorunlu’ atık taşınımının ulusal makamlara bildirilmesi gerekmektedir. Bu ‘ulusal’ bildirim oldukça ayrıntılıdır. Ancak, Avrupa Komisyonu’na taşınımlara ilişkin verilerin özet bir versiyonu sunulmakta, böylelikle AB düzeyine ilişkin net bir genel tablo oluşturmak mümkün olmamaktadır.

Bilhassa taşınan atık tipleri hakkında daha ayrıntılı bilgi rapor edilseydi, genel tablo taşınımların çevresel ve ekonomik sonuçlarının çok daha iyi bir değerlendirmesine olanak tanırdı. Atık taşınımlarının daha iyi arıtım seçenekleri, daha fazla kapasite veya etkili fiyatlandırma sebebiyle mi taşındıklarını anlamamıza yardımcı olurdu. Az gelişmiş bölgelere taşınım sebebi olarak daha düşük standartlar, eksik mevzuat ve daha zayıf yaptırımların rolünü daha iyi anlardık. AB düzeyindeki kanuni taşınımlara dair daha net bir resim, bize yasadışı taşınımlarla ilgili olarak da daha iyi fikir verirdi.

Bu düzeyde raporlama ulusal düzeylerde hali hazırda yapılmakta olduğundan – pek çok ülke atık ihracatı ve ithalatı üzerine zaten daha ayrıntılı istatistikler yayımlamaktadır – raporlamanın artması Üye Devletler’in yükünü önemli bir oranda artırmazdı.

Kaynakça

Basel Eylem Ağı 2002: Zarar İhracatı. Asya’nın yüksek teknoloji çöplüğüne dönüştürülmesi, Şubat 2002.

AÇA, 2007. Avrupa’nın çevresi — Dördüncüdeğerlendirme, 2007.

AÇA, 2008. Kentsel atığın daha iyi yönetimi sera gazı emisyonlarını azaltacaktır. 1/2008 sayılı AÇA Brifingi.

AÇA, 2009. İthalat ve İhracat atığının çevreye etkileri (hazırlık aşamasında).

ETC/RWM, 2008. AB’de sınırötesi atık taşınımları.

Avrupa Komisyonu, 2007. 259/93 sayılı Konsey Tüzüğünün 41(2). Maddesi uyarınca Üye Devletler’in rapor verme zorunluluğuna yönelik bir anket hakkındaki 3 Haziran 1999 tarih ve 99/412/AET sayılı Komisyon Kararı uyarınca raporda bulunan AB Üye Devletleri.

IMPEL (Çevre Mevzuatının Uygulanması ve Yaptırımı için Avrupa Birliği Ağı), 2005. Tehdit Değerlendirme Projesi, IMPEL Üye Devletleri arasında yasadışı atık taşınımları, Mayıs 2005.

Greenpeace 2008: Gana’da, Acra ve Korforidua’daki E-atık geri dönüştürme ve bertaraf alanlarında Kimyasal Kirlenme — Greenpeace Araştırma LAboratuvarları, 10/2008 sayılı Teknik Belge, Ağustos 2008.

Basel Sözleşmesi Sekreterliği, 2007.

Sun Gazetesi, 5 Ağustos 2008.