Ekki í garðinummínum — Sorp á alþjóðasiglingaleiðum og örlög umhverfisins

Í Evrópu er í gildi lagasetning um flutninga hættulegs og vandmeðfarins sorps. Hinsvegar þarf meiri upplýsingar um virkni laganna hvað það varðar að draga úr umhverfisálagi.

Rafeindasorp, sem telst hættulegt, er sérlega athyglisvert. Í Afríku og Asíu eru rafeindatæki oft tekin í sundur þannig að lítill eða enginn hlífðarbúnaður er notaður. Sama gildir um mengunarvarnir. Tækjahlutar eru oft brenndir undir beru lofti til að endurheimta málm og við það verður oftast til mikið svifryk með miklu af þungmálmum og fólk er óvarið fyrir því. Einnig fylgir þessu mengun matar, jarðvegs og yfirborðsvatns.

Við höfum ekki skýra mynd af rafmagns- og rafeindatækjasorpi (waste electrical and electronic equipment, WEEE) sem flutt er innan ESB eða þaðan til annarra landa, einkum vegna þess að mjög óljósir kóðar eru notaðir fyrir tilkynningar um flutning rafeindasorps. Erfitt er að segja hvort sjónvarpstæki eru flutt út sem notuð tæki, sem er leyfilegt, eða sem sorp til förgunar, sem er bannað. Almennt er útflutningur WEEE frá ESB löndum til landa utan OECD bannaður. Hinsvegar er útflutningur sjónvarpstækja sem eru í lagi alveg leyfilegur.

Til eru vel skráð dæmi um brot á þessu banni. Reyndar virðist verulegur hluti útfluttra, notaðra sjónvarpstækja, tölva, skjáa og síma til landa utan OECD, vera úrgangur sem keyptur er með það fyrir augum að hirða úr honum hluta þá og einingar sem nefnd eru hér á undan.

Ef ESB getur ekki framfylgt sinni eigin löggjöf sem bannar útflutning WEEE til landa utan OECD, kann það að draga mjög úr líkum á að alþjóðleg staðfesting bannsins samkvæmt Basel sáttmálanum verði að veruleika.

Þrátt fyrir erfiðleika við að finna, skoða og greina gögn um sorp, hefur ESB, í samvinnu við 'Evrópsku verkefnamiðstöðina fyrir stjórnun auðlinda og úrgangs' (European Topic Centre on Resource and Waste management) gert greiningu á flutningum sorps frá ESB til annarra svæða.

Hægt er að sjá í evrópskum tölfræðiskýrslum magn, stærð og verðmæti útflutts raf- og rafeindatækjasorps sem flutt er frá ESB til annarra svæða (Myndi 1)

Á árinu 2005 voru meira en 15 000 tonn af litasjónvarpstækjum flutt frá ESB til Afríkulanda. Í Nígeríu, Ghana og Egyptalandi var tekið á móti u.þ.b. 1 000 tækjum daglega. Meðalverð útfluttra litasjónvarpstækja til Afríku er mjög lágt: Í Afríku sem heild var meðalverð pr. tæki 64 evrur og 28 evrur í löndunum þremur sem nefnd voru hér á undan. Til samanburðar eru sjónvarpstæki sem seld eru innan Evrópu að meðaltali verðlögð á 350 evrur.

Þetta lága einingaverð sjónvarpstækja sem seld eru til Afríku bendir til þess að hér sé um notuð tæki að ræða, og mörg af þeim eru sennilega ónýt.

Þar eð þessar tölur eiga einungis við um sjónvarpstæki, er gert ráð fyrir að útflutningur notaðra tölva, farsíma, geislaspilara o.fl. til þessa heimshluta sé töluvert meiri. Þetta bendir til þess að ESB bannið á viðskiptum með hættulegt sorp við lönd utan OECD sé brotið.

Mynd 1 / Útflutningur litasjónvarpstækja frá ESB-25 til Afríku, Asíu, Miðausturlanda, USA og annarra Evrópulanda, 2006. Heimild: EEA.

Milli 1995 og 2007 (Mynd 2) jukust flutningar hættulauss sorps eins og pappírs, plasts og málma frá ESB mjög mikið, einkum til Asíu, og þó alveg sérstaklega til Kína.

Magn pappírsúrgangs til Asíu tífaldaðist og plastúrgangs ellefufaldaðist, en málma sjöfaldaðist. Sorpflutningar innan ESB hafa einnig aukist, en þó miklu minna.

Á árinu 2007 var jafnmikið flutt af pappírsúrgangi til Asíu eins og var flutt milli ESB landa. Magn málma flutt innan ESB var meira en það sem fór til Asíu. Hinsvegar var flutt meira af plastúrgangi til Asíulanda en flutt var innan ESB.

Mynd 2 / Þróun flutninga pappírsúrgangs – dæmi um flutninga flutninga skaðlauss sorps á innan ESB svæðisins og frá því á árunum 1997–2007. Heimild EEA.

Í meira en áratug hefur verð hráefna verið mjög hátt og það hefur gert það að verkum að verðmæti endurunnins hráefnis hefur hækkað.

Á ESB svæðinu verður að tilkynna um sorpflutninga milli aðildarlanda til landsyfirvalda. Sama gildir um 'hættulegt og vandmeðfarið' sorp sem á að endurheimta. Þessi 'landstilkynning' er mjög nákvæm. Því miður fær Framkvæmdastjórn Evrópu einungis ágripskennt yfirlit yfir flutningana og því eru tiltækar upplýsingar á ESB vettvangi ekki nógu ljósar.

Ef nákvæmari upplýsingar fengjust, einkum um tegundir sorps, myndu yfirlitin gera mönnum kleift að setja fram miklu betra mat á umhverfis- og efnahagslegum afleiðingum þessara flutninga. Það gæti hjálpað okkur að finna út hvort sorpflutningarnir eru knúnir áfram af betri meðferðarúrræðum, meiri afkastagetu eða virkri verðlagningu. Við myndum skilja betur þátt lélegri staðla, skorts á lagasetningu og slælegri eftirfylgni sem osakir þess að sorp er flutt til vanþróaðri svæða. Ef betra yfirlit væri yfir löglega flutninga á ESB vettvangi myndi það einnig veita skýrari mynd af ólöglegum flutningum.

Vegna þess að skýrslugerð af þessu tagi er þegar stunduð af yfirvöldum einstakra aðildarlanda – mörg þeirra senda nú þegar frá sér ítarlegri tölfræðileg gögn í hagskýrslum sínum um inn- og útflutning sorps – myndi aukin skýrslugerð ekki íþyngja aðildarríkjunum verulega.