Nie na moim podwórku — Transport odpadów do innych krajów a środowisko

Nie oznacza to, że transport odpadów nie jest przedmiotem regulacji. Zarówno ONZ, jak i UE posiadają surowe przepisy dotyczące miejsc, do których mogą trafiać określonego rodzaju odpady. Na poziomie światowym, międzynarodowy handel „odpadami niebezpiecznymi” (odpady potencjalnie niebezpieczne dla ludzi i środowiska) jest regulowany konwencją bazylejską ONZ.

Pod zakazem zawartym w tej konwencji nie podpisała się wystarczająca liczba krajów, aby można go było wprowadzić w życie w skali światowej. Jednakże UE stosuje ograniczenia, zezwalając jedynie na wywóz „odpadów niebezpiecznych” do „krajów rozwiniętych”, w których istnieją odpowiednie technologie i stosuje się wystarczające przepisy bezpieczeństwa i ochrony środowiska. Dla potrzeb tych ograniczeń “kraj rozwinięty” definiowany jest jako członek Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD).

Zgodnie z długofalowym celem UE w tym zakresie, państwa członkowskie powinny pozbywać się swoich odpadów we własnym kraju („zasada samowystarczalności”). Jednakże, ponieważ wielkość transportu odpadów niebezpiecznych i stwarzających problemy utylizacyjne z państw członkowskich UE wzrosła w latach 1997–2005 prawie czterokrotnie, cel ten nie został jak dotąd osiągnięty.

Czynniki stymulujące wywóz i przywóz odpadów są różne: dostępność specjalnych technologii przerobu odpadów, deficyt materiałów, różnice między cenami unieszkodliwiania lub odzysku.

Polityka UE wyznaczająca cele w zakresie recyklingu, również prowadzi do przemieszczania się odpadów z państw członkowskich, które nie są w stanie osiągnąć swoich celów u siebie. Znaczna ilość odpadów na rynku sprawia, że koszty utrzymują się na niskim poziomie dla takich krajów jak Chiny, które potrzebują tanich surowców. Pod warunkiem, że tego rodzaju odpady nie są przeznaczone do unieszkodliwienia w miejscu przeznaczenia i nie zawierają niebezpiecznych materiałów, tego rodzaju handel uznaje się za możliwy do przyjęcia.

W Europie obowiązuje szereg przepisów dotyczących przemieszczania odpadów niebezpiecznych i problematycznych. Potrzeba jednak dalszych dowodów na skuteczność istniejącego prawodawstwa pod względem łagodzenia presji na środowisko.

Ważnym przypadkiem są odpady sprzętu elektronicznego, które są uznawane za niebezpieczne. W Afryce lub Azji są one często demontowane z wykorzystaniem niewiekich lub bez żadnych środków ochrony osobistej czy środków kontroli zanieczyszczeania środowiska. Części urządzeń elektronicznych są często spalane na otwartym powietrzu w celu odzyskania metali, w wyniku czego wydzielają się lotne popioły pełne metali ciężkich i innych toksycznych substancji, powodując zwiększone narażenie ludzi, a także zanieczyszczenie żywności, gleby i wód powierzchniowych.

Nie ma jasnego obrazu przmieszczania się w obrębie Wspólnoty i poza nią zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego (WEEE), po części w wyniku stosowania niejednolitych oznaczeń transportów zużytego sprzętu elektronicznego. Trudno jest stwierdzić, czy dany odbiornik telewizyjny jest wywożony jako sprzęt używany, co jest dopuszczalne, czy jako odpad do unieszkodliwienia, co nie jest dopuszczalne. Generalnie wywóz WEEE z UE do krajów nienależących do OECD jest zabroniony. Jednakże wywóz telewizora, który nadal działa, jest w pełni akceptowalny.

Stwierdzono wiele udokumentowanych przypadków łamania tego zakazu. Rzeczywiście, wydaje się, że znaczna część wywożonych zużytych telewizorów, komputerów, monitorów i telefonów do krajów nienależących do OECD to odpady nabywane z myślą odzyskania komponentów i elementów, o czym mowa powyżej.

Skoro UE nie jest w stanie w wystarczającym stopniu egzekwować swojego własnego zakazu wywozu WEEE do krajów nienależących do OECD, może to znacząco utrudnić ratyfikację zakazu na poziomie ogólnoświatowym, zgodnie z konwencją bazylejską.

Pomimo trudności związanych z odnajdywaniem, sprawdzaniem i analizą danych dotyczących odpadów, EEA wspólnie z Europejskim Centrum Tematycznym ds. Gospodarowania Zasobami i Odpadami przeprowadziła analizę przemieszczania odpadów z UE do innych regionów.

Wykorzystując europejskie statystyki na temat handlu możliwe jest określenie ilości, rozmiaru oraz wartości wywozu zużytych towarów elektronicznych i elektrycznych przesyłanych z UE do innych regionów ( Rys. 1).

W 2005 r. z UE do krajów afrykańskich wywieziono ponad 15 000 ton odbiorników telewizji kolorowej. Każdego dnia do Nigerii, Ghany oraz Egiptu przybywało około 1 000 telewizorów. Średnia wartość kolorowego telewizora wywożonego do Afryki jest bardzo niska: dla całej Afryki jednostkowa cena wynosiła 64 euro, natomiast średnia dla trzech wyżej wymienionych krajów wynosiła 28 euro. Dla porównania telewizory, którymi handluje się w Europie mają średnią wartość 350 euro.

Niska cena jednostkowa za telewizory wysyłane do Afryki sugeruje, że tak naprawdę znaczną część tego eksportu stanowią zużyte produkty, z których wiele jest najprawdopodobniej odpadami.

Ponieważ liczby te odnoszą się wyłącznie do telewizorów, szacuje się, że całkowity wywóz zużytych komputerów, telefonów komórkowych, odtwarzaczy CD itp. do tych regionów jest o wiele większy. To nasuwa wniosek, że unijny zakaz handlu odpadami niebezpiecznymi z krajami nienależącymi do OECD jest łamany.

W latach 1995–2007 ( Rys. 2) dramatycznie zwiększył się poziom wywozu z UE odpadów innych niż niebezpieczne, takich jak papier, tworzywa sztuczne i metale, głównie do Azji, w szczególności do Chin.

Ilość odpadów papierowych eksportowanych do Azji wzrosła dziesięciokrotnie. Wywóz tworzyw sztucznych wzrósł jedenastokrotnie, a metali pięciokrotnie. Transport odpadów wzrósł również w samej UE, lecz stopień wzrostu jest o wiele niższy.

W 2007 r. do Azji wywożono tyle samo odpadów papierowych co z jednego kraju UE do drugiego. Ilości metali przewożonych w obrębie UE były większe niż wysyłane do Azji. Niemniej jednak UE wysyłała więcej odpadów z tworzyw sztucznych na rynek azjatycki niż w obrębie własnego terytorium.

Przez ponad dziesięć lat koszt surowców utrzymywał się na bardzo wysokim poziomie, co podniosło z kolei wartość surowców wtórnych odzyskiwanych w drodze recyklingu.

Zużyty metal, tworzywa sztuczne i inne odpady z Europy zasilają kwitnącą gospodarkę Azji, której zapotrzebowanie nie może zostać zaspokojone przez materiały „dziewicze”.

Prawodawstwo UE (takie jak dyrektywa opakowaniowa) wymagające od państw członkowskich osiągnięcia określonych poziomów recyklingu, pośrednio zachęcają również do wywożenia odpadów do recyklingu.

Wymagania UE w zakresie określonych współczynników recyklingu doprowadziły do wzrostu ilości materiałów nadających się do recyklingu na rynku. Na przykład w latach 1997–2005 ilość poddawanych recyclingowi „odpadów opakowaniowych” z papieru i tektury zwiększyła się z ok. 24 do 30 milionów ton. Ilość poddawanych recyklingowi opakowań z tworzyw sztucznych wzrosła w tym samym okresie z ok. 10 do 14 milionów ton. Czy to dobrze z punktu widzenia środowiska?

Generalnie używanie odpadów poddanych recyklingowi zamiast materiałów pierwotnych jest korzystne. Na przykład wytworzenie kilograma papieru z surowców poddanych recyklingowi wymaga o połowę mniej energii niż w przypadku produkcji z materiałów pierwotnych. Do produkcji aluminium z aluminium odzyskanego w recyklingu potrzeba zaledwie 5 % energii niezbędnej w przypadku wykorzystania materiałów pierwotnych.

Zatem, ogólnie rzecz biorąc recykling ma znaczny wkład w obniżanie emisji CO₂ związanych z energią i innych presji na środowisko.

Ponieważ jednak często nie wiemy, co dzieje się z odpadami po tym, jak opuszczą europejski port, nie możemy powiedzieć, czy dany transport, a tym samym czy wszystkie transporty odpadów, są dobre, czy złe dla środowiska.

W obrębie UE transgraniczny transport odpadów w celu utylizacji oraz odpadów „niebezpiecznych i problematycznych” w celu unieszkodliwienia, musi być zgłaszany władzom krajowym. To „krajowe” zgłoszenie jest bardzo szczegółowe. Komisja Europejska otrzymuje jednak zaledwie streszczenie danych dotyczących tych transportów, dlatego wgląd w sytuację w tym zakresie na szczeblu UE jest słaby.

Gdyby obowiązkowi zgłaszania podlegały bardziej szczegółowe informacje, w szczególności w zakresie rodzajów transportowanych odpadów, pogląd na sytuację pozwoliłby na o wiele lepszą ocenę środowiskowych i gospodarczych konsekwencji transportów. Pomogłoby to nam stwierdzić, czy powodem transportu odpadów są lepsze możliwości przetwarzania, większe zdolności przerobowe czy niższe ceny. Lepiej zrozumielibyśmy znaczenie mniej restrykcyjnych norm, braku przepisów prawnych oraz mniej skutecznego egzekwowania przepisów jako czynników skłaniajacych do wysyłania odpadów do mniej rozwiniętych regionów. Dokładniejsza wiedza na temat zgodnych z prawem transportów na szczeblu UE spowodowałaby również lepsze rozeznanie w transportach niezgodnych z prawem.

Ponieważ ten poziom sprawozdawczości ma już miejsce na szczeblu krajowym — wiele krajów w chwili obecnej prowadzi dość szczegółowe statystyki na temat przywozu i wywozu odpadów — bardziej rozwinięta sprawozdawczość nie stanowiłby znacznego obciążenia dla państw członkowskich.