Od gospodarki odpadami do zielonej gospodarki

W dniu 2 grudnia 2015 r. Komisja Europejska zaproponowała nowy pakiet legislacyjny dotyczący gospodarki o obiegu zamkniętym. Pakiet odnosi się do różnych etapów wydłużonego cyklu życia produktu – od produkcji i użytkowania po zagospodarowanie odpadów i rynek surowców wtórnych.  Proponowane działania mają w założeniu przynieść korzyści zarówno środowisku, jak i gospodarce oraz zmaksymalizować wartość i stopień wykorzystania wszystkich surowców, produktów i odpadów, zwiększając tym samym oszczędność energii i ograniczając emisje gazów cieplarnianych.

W ciągu ostatnich dziesięcioleci nastąpiła zmiana w zakresie prawodawstwa w dziedzinie ochrony środowiska. Nie jest już ono skoncentrowane na pojedynczych problemach, ale uwzględnia bardziej zintegrowane i systemowe rozwiązania.  Pakiet dotyczący gospodarki o obiegu zamkniętym jest jednym z najnowszych przykładów takiej zintegrowanej odpowiedzi ze strony polityki i z pewnością stanowi znaczący krok w kierunku osiągnięcia celu Unii Europejskiej, którym jest „dobra jakość życia z uwzględnieniem ograniczeń naszej planety”.

W naszym raporcie pt. „Środowisko Europy 2015 – Stan i prognozy” (European environment: State and Outlook 2015 report) podkreślamy, że zrównoważony rozwój to wyzwanie, z jakim musimy się obecnie mierzyć.  Zarówno w Europie, jak i na całym świecie zużywamy i wydobywamy więcej zasobów niż nasza planeta może odtworzyć w takim samym czasie.  Z jednej strony działalność gospodarcza wspiera dobrobyt ludzi i zmniejsza ubóstwo.  Z drugiej strony przyczynia się do zanieczyszczenia środowiska, efektu cieplarnianego, pogorszenia zdrowia ludzi, osłabiając przy tym zdolność planety do zaspokajania naszych potrzeb.  Zmiany klimatu i prognozowany wzrost populacji sprawiają, że podjęcie kompleksowych i niezwłocznych działań staje się coraz pilniejsze.

Chociaż jak dotąd żadne państwo nie osiągnęło „dobrej jakości życia” przy racjonalnym gospodarowaniu swoimi zasobami naturalnymi, pojawiają się pewne obiecujące oznaki.  Unia Europejska zaczęła uniezależniać wzrost gospodarczy od zużycia energii i materiałów.  Większa część odpadów komunalnych wytwarzanych przez Europejczyków jest poddawana recyklingowi, przez co mniej odpadów trafia na składowiska.  W ostatnim dziesięcioleciu znacznie rozwinął się przemysł usług środowiskowych (np. w zakresie energii ze źródeł odnawialnych, oczyszczania ścieków, kontroli zanieczyszczenia powietrza itd.), w którym powstały miejsca pracy pomimo niedawnej recesji.

Zmniejszenie zależności od surowców

Celem gospodarki o obiegu zamkniętym jest zmniejszenie „napływu” nowych surowców, w szczególności zasobów nieodnawialnych, tak aby w możliwie największym stopniu wykorzystywać i przetwarzać zasoby krążące już w gospodarce oraz podwyższać ich wartość i minimalizować „odpływ” emisji i odpadów.

Przesłanie jest czytelne: potencjalne ograniczenia ilości odpadów mogą przynieść znaczne korzyści dla gospodarki i zdrowia ludzi.  Utrzymanie w użyciu już wydobytych zasobów nie tylko zmniejszyłoby zależność od surowców (wydobywanych w kraju lub importowanych), ale zwiększyłoby również konkurencyjność przy jednoczesnym ograniczeniu presji na środowisko.  Wstępna analiza przeprowadzona przez EEA pokazuje, że państwa europejskie podejmują już działania w celu bardziej efektywnego gospodarowania zasobami, głównie ze względu na obawy gospodarcze powiązane z zależnością od zasobów.

Zapobieganie powstawaniu odpadów, ich recykling i lepsze gospodarowanie odpadami z pewnością stanowią kluczowe czynniki pozwalające zminimalizować przepływ surowców do i z gospodarki.  Zamknięcie tego obiegu surowców nie jest jednak wystarczające, aby zapobiec dalszemu wpływowi na środowisko oraz na zdrowie i jakość życia ludzi.  Rozwiązania z zakresu gospodarki o obiegu zamkniętym muszą wykraczać poza ramy gospodarki odpadami i muszą ułatwiać przemianę w kierunku zielonej gospodarki.  Musimy przemyśleć sposób, w jaki produkujemy, konsumujemy i utylizujemy produkty.

Uruchomienie potencjału ekoprojektowania

Ekoprojektowanie ma przede wszystkim kluczowe znaczenie dla zwiększenia potencjału w zakresie recyklingu i wydłużenia cyklu życia produktów.  Możemy projektować produkty w taki sposób, aby można je było łatwo naprawiać, wymieniać tylko zepsute części i z łatwością sortować ich części składowe w celu optymalnego recyklingu.

Musimy również wziąć pod uwagę zdrowotne i środowiskowe aspekty materiałów, których używamy w naszych produktach.  Ekoprojektowanie może także pomóc zastąpić materiały o wysokim wpływie na środowisko lepszymi rozwiązaniami alternatywnymi.  Na przykład oczywiste jest, że narażenie na kontakt ze szkodliwymi substancjami chemicznymi jest poważnym zagrożeniem dla zdrowia.  Możemy zastosować czysty obieg materiałów, by zapobiec narażeniu ludzi na kontakt z niebezpiecznymi substancjami i ochronić ekosystemy przed zanieczyszczeniem chemicznym.

Do produkcji szeregu produktów i do wytwarzania energii można także używać surowców organicznych, takich jak drewno, rośliny czy włókna.  Potencjalne przejście na surowce organiczne należy jednak przeanalizować pod kątem wpływu na powiązane ekosystemy i na zdrowie.  Przykładowo eksploatacja lasów ma swoje limity, a spalanie drewna do celów energetycznych mogłoby pogorszyć jakość powietrza.

Inwestycje na rzecz promowania innowacji

Ekoinnowacje i badania promujące innowacyjne rozwiązania są niezbędne do przejścia na gospodarkę o obiegu zamkniętym.  Innowacje nie ograniczają się jednak wyłącznie do procesów produkcji.  Można promować i wspierać nowe modele biznesowe.  Istnieje już wiele przykładów innowacyjnych rozwiązań dotyczących raczej świadczenia usług niż sprzedaży produktów: nie trzeba na przykład posiadać samochodu, aby zaspokoić swoje potrzeby w zakresie transportu.  Tego rodzaju modele biznesowe oparte na współpracy ukierunkowane na świadczenie usług mogą skorzystać z nowych mechanizmów finansowania, ponieważ inwestycje i zyski rozkładają się w różny sposób w czasie.

Środki publiczne w całej Europie są już przeznaczane na wsparcie ekoinnowacji, ale mogą odegrać jeszcze ważniejszą rolę niż obecnie.  Inwestycje na rzecz infrastruktury, badań i miast mogą być ukierunkowane na wspieranie przemian w kierunku zielonej gospodarki.  Zdecydowane zaangażowanie w zrównoważoną gospodarkę poparte czytelnymi ramami finansowymi i regulacyjnymi to właściwy sygnał dla wszystkich zainteresowanych stron.

Jasne jest, że przemiany w kierunku zielonej gospodarki o obiegu zamkniętym przyniosą korzyści niektórym grupom i sektorom, nakładając jednocześnie presję na inne.  Decydenci będą musieli wziąć pod uwagę kwestie równości, zarówno w Europie, jak i na całym świecie, oraz zaoferować środki ułatwiające i nadające kierunek niezbędnym zmianom społeczno-gospodarczym.

Hans Bruyninckx

Dyrektor Wykonawczy EEA

Artykuł wstępny w biuletynie EEA nr 2016/1 z marca 2016 r.