Από τη διαχείριση αποβλήτων προς μια πράσινη οικονομία

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή πρότεινε στις 2 Δεκεμβρίου 2015 μια νέα δέσμη νομοθετικών μέτρων για την κυκλική οικονομία. Η δέσμη αυτή καλύπτει διάφορα στάδια του εκτεταμένου κύκλου ζωής ενός προϊόντος, από την παραγωγή και την κατανάλωση έως τη διαχείριση αποβλήτων και την αγορά δευτερογενών πρώτων υλών. Οι προτεινόμενες δράσεις αναμένεται να αποφέρουν οφέλη τόσο για το περιβάλλον όσο και για την οικονομία, προωθώντας τη μέγιστη δυνατή αξιοποίηση και χρήση όλων των πρώτων υλών, των προϊόντων και των αποβλήτων, την εξοικονόμηση ενέργειας και τη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου.

Τις τελευταίες δεκαετίες η νομοθεσία για την προστασία του περιβάλλοντος έχει αλλάξει μορφή. Αντί μεμονωμένων μέτρων υιοθετούνται πλέον πιο ολοκληρωμένες και συστημικές προσεγγίσεις. Μία από αυτές είναι η πρόσφατη δέσμη μέτρων για την κυκλική οικονομία, η οποία αποτελεί σημαντικό βήμα για την επίτευξη του στόχου της Ευρωπαϊκή Ένωσης για «ευημερία εντός των οικολογικών ορίων του πλανήτη μας».

Η έκθεση Το ευρωπαϊκό περιβάλλον: Κατάσταση και προοπτικές 2015 (SOER2015) επισημαίνει τις προκλήσεις βιωσιμότητας με τις οποίες βρισκόμαστε αντιμέτωποι σήμερα. Τόσο στην Ευρώπη όσο και στον υπόλοιπο κόσμο, καταναλώνουμε και εξορύσσουμε περισσότερους πόρους από όσους μπορεί να αναπληρώσει ο πλανήτης σε μια δεδομένη χρονική στιγμή.  Οι οικονομικές δραστηριότητες συμβάλλουν στην ανθρώπινη ευημερία και στη μείωση της φτώχειας. Από την άλλη, ρυπαίνουν το περιβάλλον, είναι υπεύθυνες για την υπερθέρμανση του πλανήτη, καταστρέφουν την ανθρώπινη υγεία και υπονομεύουν την ικανότητα του πλανήτη να μας συντηρεί. Δύο ακόμη λόγοι που εξηγούν την επείγουσα ανάγκη λήψης ολοκληρωμένων και άμεσων μέτρων είναι η κλιματική αλλαγή και οι προβλέψεις για την αύξηση του πληθυσμού.

Καμία χώρα δεν έχει επιτύχει μέχρι στιγμής και τα δύο σκέλη του στόχου της ευημερίας εντός των φυσικών ορίων. Παρόλα αυτά υπάρχουν ενθαρρυντικές ενδείξεις. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση η οικονομική ανάπτυξη έχει αρχίσει να αποσυνδέεται από την κατανάλωση ενέργειας και πρώτων υλών. Οι Ευρωπαίοι έχουν αυξήσει την ποσότητα των δημοτικών αποβλήτων που ανακυκλώνονται και έχουν μειώσει την ποσότητα εκείνων που καταλήγουν σε χώρους υγειονομικής ταφής. Τις τελευταίες δεκαετίες, οι οικολογικές βιομηχανίες (όσες δραστηριοποιούνται, για παράδειγμα, στους τομείς της ανανεώσιμης ενέργειας, της επεξεργασίας λυμάτων, του ελέγχου της ρύπανσης του αέρα, κ.λπ.) έχουν αυξηθεί σημαντικά, δημιουργώντας νέες θέσεις εργασίας παρά την πρόσφατη ύφεση.

Μειώνοντας την εξάρτηση από πρώτες ύλες

Tο ζητούμενο σε μια κυκλική οικονομία είναι η μείωση της εισροής νέων πόρων, ιδίως μη ανανεώσιμων, η χρήση και επαναχρησιμοποίηση αυτών, καθώς και η αξιοποίηση των πόρων της οικονομίας στον μέγιστο δυνατό βαθμό, παράλληλα με την ελαχιστοποίηση της εκροής εκπομπών και αποβλήτων.

Το μήνυμα είναι σαφές: η μείωση των αποβλήτων μπορεί να αποφέρει σημαντικά οφέλη για την οικονομία και την ανθρώπινη υγεία. Η επαναχρησιμοποίηση των πόρων, δενμειώνει μόνο την εξάρτηση από πρώτες ύλες -τόσο από αυτές που παράγονται στο εσωτερικό όσο και από αυτές που εισάγονται από το εξωτερικό- αλλά  τονώνει την ανταγωνιστικότητα και μειώνει τις περιβαλλοντικές πιέσεις. Από μία πρώτη ανάλυση του ΕΟΠ προκύπτει ότι οι οικονομικοί παράγοντες, οι οποίοι σχετίζονται με την εξάρτηση από τους φυσικούς πόρους, έχουν ωθήσει τις ευρωπαϊκές χώρες να λάβουν μέτρα για να καταστήσουν τους πόρους τους περισσότερο αποδοτικούς.

Η αποφυγή της δημιουργίας αποβλήτων, η ανακύκλωση και η καλύτερη διαχείρισή τους ,αποτελούν κρίσιμες πρακτικές για την ελαχιστοποίηση των ροών εντός και εκτός της οικονομίας. Παρόλα αυτά, για την αποφυγή των δυσμενών επιπτώσεων στο περιβάλλον, στην ανθρώπινη υγεία και στην οικονομία δεν αρκεί η διατήρηση υλικών εντός της οικονομίας. Η προσέγγιση της κυκλικής οικονομίας δεν πρέπει να περιορίζεται στη διαχείριση αποβλήτων, αλλά να διευκολύνει τη μετάβαση στην πράσινη οικονομία. Πρέπει να αναθεωρήσουμε τον τρόπο που παράγουμε, καταναλώνουμε και απορρίπτουμε τα προϊόντα μας.

Αξιοποιώντας τη δυναμική του οικολογικού σχεδιασμού

Κατά πρώτον, ο οικολογικός σχεδιασμός αυξάνει σημαντικά τις δυνατότητες ανακύκλωσης και τον κύκλο ζωής των προϊόντων. Τα προϊόντα μπορούν να σχεδιάζονται κατά τρόπο ώστε να είναι εύκολη η επισκευή τους, να αντικαθίστανται μόνο τα ελαττωματικά τους τεμάχια και τα εξαρτήματά τους να είναι εύκολα στη διαλογή για καλύτερη ανακύκλωση.

Πρέπει επίσης να επιλέγουμε τα υλικά που χρησιμοποιούμε στα προϊόντα μας λαμβάνοντας υπόψη τις επιπτώσεις  στην υγεία και το περιβάλλον. Ο οικολογικός σχεδιασμός θα μπορούσε να συμβάλει στην εύρεση εναλλακτικών λύσεων για την αντικατάσταση προϊόντων με υψηλό περιβαλλοντικό αντίκτυπο. Είναι, για παράδειγμα, προφανές ότι η έκθεση σε επικίνδυνες χημικές ουσίες αποτελεί σοβαρή απειλή για την ανθρώπινη υγεία. Για την πρόληψη της έκθεσης σε επικίνδυνες ουσίες και την προστασία των οικοσυστημάτων από τη χημική ρύπανση μπορούν να εφαρμοστούν πρακτικές ανακύκλωσης διαχωρισμένων υλικών.

Ομοίως, τα βιοϋλικά, όπως το ξύλο, τα γεωργικά προϊόντα ή οι ίνες, μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως πρώτη ύλη για ευρύ φάσμα προϊόντων και ενεργειακών εφαρμογών. Η πιθανή, ωστόσο, εντατικοποίηση της χρήσης βιοϋλικών πρέπει να αναλυθεί λαμβάνοντας υπόψη τις  επιπτώσεις  στα οικοσυστήματα και την υγεία. Για παράδειγμα, η εκμετάλλευση των δασών δεν μπορεί να είναι ανεξέλεγκτη, ενώ η καύση ξύλου για την κάλυψη ενεργειακών αναγκών μπορεί να υπονομεύσει την ποιότητα του ατμοσφαιρικού αέρα.

Επενδύσεις για την προώθηση της καινοτομίας

Μέσω της οικολογικής καινοτομίας και έρευνας προωθούνται πρωτοποριακές λύσεις οι οποίες είναι αναγκαίες για τη μετάβαση σε μια κυκλική οικονομία. Η καινοτομία δεν περιορίζεται αποκλειστικά και μόνο στις παραγωγικές διαδικασίες, αλλά μπορεί να λάβει τη μορφή νέων επιχειρηματικών μοντέλων, τα οποία χρειάζονται στήριξη και προώθηση. Ο τομέας της παροχής υπηρεσιών φαίνεται να υπερτερεί του τομέα της πώλησης προϊόντων όσον αφορά καινοτόμες προσεγγίσεις: για παράδειγμα, δεν χρειάζεται να έχει κανείς αυτοκίνητο για να λύσει τις ανάγκες μετακίνησής του. Τα επιχειρηματικά μοντέλα παροχής υπηρεσιών που βασίζονται σε συνεργατικές λύσεις θα μπορούσαν να στηριχθούν σε νέους μηχανισμούς χρηματοδότησης, δεδομένου ότι οι επενδύσεις και η κερδοφορία δεν συμβαδίζουν χρονικά.

Οι δημόσιοι μηχανισμοί χρηματοδότησης στηρίζουν ήδη λύσεις οικολογικής καινοτομίας, όμως θα μπορούσαν να διαδραματίσουν ακόμη πιο δυναμικό ρόλο στο μέλλον. Οι επενδύσεις σε υποδομές, έρευνες και έργα αστικής ανάπτυξης θα μπορούσαν να δρομολογηθούν προς την κατεύθυνση της ανάπτυξης της πράσινης οικονομίας. Χρήσιμη για την προσέλκυση ενδιαφερόμενων θα ήταν και η δέσμευση στη βιώσιμη ανάπτυξη σε συνδυασμό με την ύπαρξη σαφούς χρηματοδοτικού και ρυθμιστικού πλαισίου.

Είναι προφανές ότι η μετάβαση σε μια πράσινη, κυκλική οικονομία θα είναι επωφελής για ορισμένες ομάδες και τομείς, ενώ σε άλλους κλάδους θα ασκεί πιέσεις. Για τη χάραξη πολιτικής πρέπει να σταθμιστούν τα συμφέροντα όλων των ενδιαφερόμενων φορέων, τόσο εντός όσο και εκτός Ευρώπης, και να προβλεφθούν μηχανισμοί στήριξης για τη διευκόλυνση και την καθοδήγηση της απαιτούμενης κοινωνικής και οικονομικής μετάβασης.

Hans Bruyninckx

Εκτελεστικός διευθυντής του ΕΟΠ

Κύριο άρθρο που δημοσιεύθηκε στο τεύχος αριθ. 2016/1 του ενημερωτικού δελτίου του ΕΟΠ, Μάρτιος 2016