Υδράργυρος: διαρκής απειλή για το περιβάλλον και την ανθρώπινη υγεία

Ο υδράργυρος απαντάται φυσικά στο περιβάλλον, συνήθως δε σε ασφαλείς περιεκτικότητες σε ορυκτά υλικά, χωρίς να εγκυμονεί κάποιο σοβαρό κίνδυνο. Το πρόβλημα προκύπτει λόγω των ανθρώπινων δραστηριοτήτων που έχουν ως συνέπεια την έκλυση μεγάλων ποσοτήτων υδραργύρου στο περιβάλλον, οι οποίες μπορούν να κυκλοφορούν ελεύθερα για χιλιάδες χρόνια. Κύρια ανησυχία αποτελεί ο υδράργυρος που περιέχεται στο νερό και τα προσχωματικά υλικά, καθώς απαντάται σε αυτά σε ιδιαίτερα τοξική μορφή και είναι εύκολη η πρόσληψή του από τα ζώα μέσω των οποίων εισέρχεται στην ανθρώπινη τροφική αλυσίδα. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας έχει εντοπίσει 10 χημικές ουσίες που προκαλούν μείζονα ανησυχία για τη δημόσια υγεία, εκ των οποίων οι τέσσερις είναι βαρέα μέταλλα: κάδμιο, υδράργυρος, μόλυβδος και αρσενικό.

Η μέχρι τώρα χρήση του υδραργύρου από τους ανθρώπους είχε ως συνέπεια την έκλυση εκατοντάδων χιλιάδων τόνων υδραργύρου στο περιβάλλον. Τα επίπεδα υδραργύρου στην ατμόσφαιρα κυμαίνονται σήμερα έως και 500% πάνω από τα φυσιολογικά επίπεδα. Στους ωκεανούς, οι συγκεντρώσεις υδραργύρου είναι περίπου 200% πάνω από τα φυσιολογικά επίπεδα.

Οι τρέχουσες χρήσεις του υδραργύρου ανά τον κόσμο ποικίλλουν. Στην Ευρώπη, η χρήση υδραργύρου είναι πολύ περιορισμένη και ουσιαστικά τα επόμενα χρόνια θα χρησιμοποιείται κατά κύριο λόγο σε σφραγίσματα δοντιών, καθώς οι βιομηχανικές χρήσεις του έχουν απαγορευτεί. Σε άλλα μέρη του κόσμου, ο υδράργυρος χρησιμοποιείται ακόμη ευρέως σε βιομηχανικές δραστηριότητες και στη μικρής κλίμακας εξόρυξη χρυσού.

Μία από τις σημαντικότερες πηγές ρύπανσης από υδράργυρο στην Ευρώπη και σε άλλα μέρη του κόσμου είναι η καύση στερεών καυσίμων, όπως ο άνθρακας, ο λιγνίτης, η τύρφη και το ξύλο, τόσο για βιομηχανική όσο και για οικιακή χρήση. Τα εν λόγω καύσιμα περιέχουν μικρές ποσότητες υδραργύρου οι οποίες εκλύονται στο περιβάλλον όταν τα καύσιμα αυτά καίγονται. Οι εκλύσεις αυτές αποτελούν τη βασική πηγή εκπομπών υδραργύρου στην Ευρώπη και προέρχονται από δραστηριότητες όπως η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, η παρασκευή τσιμέντου και η παραγωγή μετάλλων.

Η σημαντικότερη οδός έκθεσης των ανθρώπων στον υδράργυρο είναι η κατανάλωση ψαριών και θαλασσινών. Ο υδράργυρος που προσλαμβάνουν τα ζώα της θάλασσας έχει την τάση να παραμένει στον οργανισμό τους και να αυξάνεται με την πάροδο του χρόνου. Τα μεγαλύτερα ψάρια-θηρευτές τείνουν να έχουν μεγαλύτερες συγκεντρώσεις υδραργύρου, καθώς τρέφονται με μικρότερα ζώα των οποίων οι οργανισμοί περιέχουν ήδη κάποιες ποσότητες υδραργύρου. Συνεπώς, η κατανάλωση μεγαλύτερων ψαριών-θηρευτών, όπως ο τόνος ή ξιφίας, συνεπάγεται κατά κανόνα μεγαλύτερη πρόσληψη υδραργύρου σε σύγκριση με την κατανάλωση μικρότερων ψαριών, τα οποία βρίσκονται χαμηλότερα στην τροφική αλυσίδα.

Οι επιπτώσεις στην υγεία σχετίζονται με την προσλαμβάνουσα δόση. Η βασική ανησυχία όμως είναι οι επιπτώσεις του υδραργύρου στα έμβρυα και τα μικρά παιδιά. Το έμβρυο μπορεί να εκτεθεί στον υδράργυρο μέσα στη μήτρα, λόγω της κατανάλωσης θαλασσινών από τη μητέρα, γεγονός που μπορεί να έχει σημαντικές και διά βίου επιπτώσεις στην ανάπτυξη του εγκεφάλου και του νευρικού του συστήματος, επηρεάζοντας τη μνήμη, τη γλώσσα, την προσοχή και άλλες δεξιότητες. Σύμφωνα με εκτιμήσεις, μόνο στην Ευρώπη γεννιούνται κάθε χρόνο περισσότερα από 1,8 εκατομμύρια παιδιά με επίπεδα υδραργύρου πάνω από τα συνιστώμενα ασφαλή όρια.

Στην Ευρώπη, όπου ιστορικά καταγράφεται εκτεταμένη χρήση και εκπομπή μεγάλων ποσοτήτων υδραργύρου, τα τελευταία 40 χρόνια έχουν καταβληθεί σημαντικές νομοθετικές προσπάθειες οι οποίες συνέβαλαν στην ουσιαστική μείωση της χρήσης και των εκλύσεων υδραργύρου στο περιβάλλον. Στον υπόλοιπο κόσμο, η χρήση και οι εκπομπές υδραργύρου αυξάνονται με την πάροδο του χρόνου, καθώς σχετίζονται με τη συνεχή οικονομική ανάπτυξη και εκβιομηχάνιση. Μεταξύ των βασικών πηγών εκπομπής περιλαμβάνονται η καύση άνθρακα και η μικρής κλίμακας βιοτεχνική εξόρυξη χρυσού.

Τον Οκτώβριο του 2013, υπογράφηκε μια πρώτη παγκόσμια διεθνής συμφωνία, η σύμβαση της Μιναμάτα, για την αντιμετώπιση του προβλήματος του υδραργύρου, η οποία κυρώθηκε από 98 συμβαλλόμενα μέρη και τέθηκε σε ισχύ το 2017. Αν και είναι ακόμη πολύ νωρίς για να αξιολογηθεί ο αντίκτυπός της, η σύμβαση αυτή αποτελεί ένα εξαιρετικά σημαντικό βήμα προς την κατεύθυνση της ανάληψης συντονισμένης παγκόσμιας δράσης για τη μείωση της ρύπανσης από τον υδράργυρο.

Στην Ευρώπη δεν γίνεται πια εξόρυξη υδραργύρου και η ζήτηση στο ευρωπαϊκό έδαφος θα συνεχίσει να μειώνεται τα επόμενα χρόνια. Στο μέλλον, οι εκπομπές υδραργύρου στην Ευρώπη θα είναι κατά κύριο λόγο εκπομπές καύσης και θα προέρχονται ως επί το πλείστον από την καύση στερεών καυσίμων, όπως ο άνθρακας, η τύρφη, ο λιγνίτης και το ξύλο.

Η μεγαλύτερη πηγή εκπομπών υδραργύρου παγκοσμίως είναι η μικρής κλίμακας εξόρυξη χρυσού, η οποία διεξάγεται από μεμονωμένα άτομα ή μικρές ομάδες ατόμων που εξορύσσουν χρυσό με σχετικά απλό τρόπο και με χαμηλό κόστος, συνήθως δε σε μη ρυθμισμένα πλαίσια. Σύμφωνα με εκτιμήσεις, πάνω από το ένα τρίτο των παγκόσμιων εκπομπών υδραργύρου σχετίζονται με τη συγκεκριμένη πηγή. Συνεπώς, η αντιμετώπιση του συγκεκριμένου προβλήματος μέσω της εφαρμογής εναλλακτικών ασφαλέστερων τεχνολογιών θα μπορούσε να συμβάλει στην ουσιαστική μείωση της χρήσης και των εκπομπών υδραργύρου παγκοσμίως.

Παρά τις μειώσεις που έχουν επέλθει στη χρήση και τις εκπομπές υδραργύρου σε περιοχές όπως η Ευρώπη και η Βόρεια Αμερική, τα επίπεδα στο περιβάλλον είναι πιθανό να παραμείνουν υψηλά για πολύ καιρό, λόγω της μακράς διάρκειας ζωής του υδράργυρου στο περιβάλλον και, επίσης, λόγω της αύξησης των εκπομπών υδραργύρου σε άλλες περιοχές του κόσμου. Οι εκπομπές αυτές μεταφέρονται μάλιστα σε μεγάλες αποστάσεις. Ουσιαστικά, περίπου το ήμισυ της συνολικής εναπόθεσης υδραργύρου στην Ευρώπη προέρχεται από περιοχές εκτός της γηραιάς ηπείρου.

Ο ΕΟΠ συλλέγει πληροφορίες για τις εκπομπές υδραργύρου στον αέρα και το νερό από βιομηχανικές δραστηριότητες μέσω του ευρωπαϊκού μητρώου έκλυσης και μεταφοράς ρύπων (E-PRTR), καθώς και εκτιμήσεις για τις εκπομπές υδραργύρου στον αέρα από ευρύτερο φάσμα πηγών δυνάμει τόσο της νομοθεσίας της ΕΕ όσο και διεθνών συμφωνιών.

Ο ΕΟΠ συλλέγει επίσης δεδομένα για τα επίπεδα ρύπων σε υδατικά συστήματα δυνάμει της Οδηγίας-πλαισίου για τα ύδατα. Από τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία που δημοσίευσε ο ΕΟΠ στην έκθεση για την «κατάσταση των υδάτων» προκύπτει ότι σχεδόν 46 000 συστήματα επιφανειακών υδάτων στην Ευρώπη δεν πληρούν τα όρια υδραργύρου που προβλέπει η Οδηγία.

Ο ΕΟΠ συμμετέχει ακόμη στην πρωτοβουλία για την Βιολογική Παρακολούθηση των του Ανθρώπου της ΕΕ, ένα έργο που αποσκοπεί στην ανάπτυξη καλύτερα τεκμηριωμένων στοιχείων για την πραγματική έκθεση των πολιτών σε χημικές ουσίες, συμπεριλαμβανομένου του υδραργύρου, και για τις ενδεχόμενες επιπτώσεις τους στην υγεία.

Όλες αυτές οι πληροφορίες βοηθούν τον ΕΟΠ να παρακολουθεί την πρόοδο των πολιτικών που εφαρμόζονται επί του παρόντος στην Ευρώπη και, επιπλέον, συμβάλλουν στη χάραξη νέων πολιτικών σε τομείς όπως η κανονιστική ρύθμιση της βιομηχανίας και οι χημικές ουσίες, καθώς και στη στήριξη των στόχων της σύμβασης της Μιναμάτα.

Τα στοιχεία αυτά παρουσιάζονται σε νέα έκθεση που δημοσίευσε ο ΕΟΠ με τίτλο «Ο υδράργυρος στο περιβάλλον», η οποία παρέχει ολοκληρωμένη επισκόπηση όλων αυτών των ζητημάτων για την υγεία και το περιβάλλον, καθώς και των πολιτικών που σχετίζονται με τον υδράργυρο.

Όλοι οι πολίτες μπορούν να συμβάλλουν στη μείωση της έκθεσής τους στον υδράργυρο, όπως επίσης και στην πρόληψη των εκλύσεων υδραργύρου στο περιβάλλον. Για παράδειγμα, οι εθνικές αρχές για την ασφάλεια των τροφίμων παρέχουν συχνά συγκεκριμένες οδηγίες στους πολίτες για τους τρόπους με τους οποίους μπορούν να μεγιστοποιήσουν τα οφέλη για την υγεία τους μέσω των ψαριών που καταναλώνουν και, παράλληλα, να περιορίσουν την έκθεσή τους στον υδράργυρο. Μεταξύ αυτών, περιλαμβάνονται κατευθυντήριες οδηγίες για την κατανάλωση ψαριών από εγκύους και μικρά παιδιά.

Οι πολίτες μπορεί επίσης να χρησιμοποιούν εξοπλισμό που περιέχει υδράργυρο, όπως μπαταρίες, λαμπτήρες και ηλεκτρικές συσκευές. Πρέπει επομένως να είναι ενημερωμένοι για τον ορθό χειρισμό και την απόρριψη των εν λόγω υλικών, ώστε ο υδράργυρος που περιέχουν να ανακτάται με ασφαλή τρόπο και να μην καταλήγει στο περιβάλλον. Οι πολίτες μπορούν ακόμη να συμβάλουν στη μείωση των εκπομπών υδραργύρου επιλέγοντας να μην καίνε στερεά καύσιμα για τη θέρμανση των κατοικιών τους, όταν υπάρχουν άλλες εναλλακτικές λύσεις. Στην αγορά διατίθενται επίσης οδοντικά σφραγίσματα χωρίς υδράργυρο τα οποία μπορούν να επιλέγουν οι πολίτες για την επιδιόρθωση των δοντιών τους, συμβάλλοντας έτσι ακόμη περισσότερο στη μείωση της χρήσης του υδραργύρου.

Ian Marnane

Εμπειρογνώμονας σε θέματα βιώσιμης χρήσης πόρων και βιομηχανίας

Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος

Η συνέντευξη δημοσιεύτηκε στο τεύχος 03/2018 του ενημερωτικού δελτίου του ΕΟΠ, τον Σεπτέμβριο του 2018.