Kwik: een aanhoudende bedreiging van het milieu en de volksgezondheid

Kwik komt van nature voor in het milieu, maar is doorgaans veilig ingesloten in mineralen, waardoor het geen noemenswaardig risico vormt. Het probleem zit hem in menselijke activiteiten, die ertoe leiden dat grote hoeveelheden kwik in het milieu terechtkomen. Dit kwik kan vervolgens nog duizenden jaren lang vrij blijven circuleren. Kwik in water en sediment is het voornaamste punt van zorg, aangezien dit een zeer giftige vorm is die gemakkelijk kan worden opgenomen door dieren en daarmee in de menselijke voedselketen terechtkomt. De Wereldgezondheidsorganisatie heeft tien chemische stoffen aangewezen die een ernstig probleem voor de volksgezondheid vormen. Vier daarvan zijn zware metalen: cadmium, kwik, lood en arseen.

Het blijvende resultaat van het gebruik van kwik door de mens is dat er honderdduizenden tonnen kwik vrijkomen in het milieu. Het kwikgehalte in de atmosfeer is momenteel 500 % hoger dan het natuurlijke niveau. In de oceanen zijn de concentraties kwik ongeveer 200 % hoger dan het normale niveau.

Kwik wordt momenteel wereldwijd op verschillende manieren toegepast. In Europa wordt kwik op zeer kleine schaal gebruikt en zal het de komende jaren voornamelijk worden gebruikt voor tandvullingen, aangezien de industriële toepassing van kwik verboden is. In andere delen van de wereld wordt kwik nog steeds veel toegepast in industriële activiteiten en bij kleinschalige goudwinning.

Een van de belangrijkste bronnen van kwikverontreiniging in Europa en elders is de verbranding van vaste brandstoffen, zoals steenkool, bruinkool, turf en hout, zowel op industrieel niveau als in de huishoudelijke sfeer. Deze brandstoffen bevatten kleine hoeveelheden kwik, die bij verbranding in het milieu terechtkomen. Dit vrijkomen van kwik is de voornaamste bron van kwikuitstoot in Europa. Het gaat hierbij onder meer om activiteiten als stroomopwekking, de vervaardiging van cement en de productie van metalen.

De belangrijkste bron van blootstelling van mensen aan kwik is de consumptie van vis. Wanneer zeedieren kwik opnemen, blijft dit in hun lichaam zitten en hoopt het zich in de loop van de tijd op. Grotere roofvissen hebben vaak hogere concentraties kwik, doordat zij kleinere dieren eten die al kwik hebben opgenomen. Bijgevolg zal het eten van grotere roofvissen, zoals tonijn of zwaardvis, doorgaans leiden tot een grotere opname van kwik dan het eten van kleinere vissen, die lager in de voedselketen staan.

De gezondheidseffecten zijn dosisafhankelijk, maar de gevolgen van kwik voor foetussen en jonge kinderen zijn het meest zorgwekkend. In de baarmoeder kan blootstelling aan kwik plaatsvinden wanneer een moeder vis heeft gegeten. Dit kan ingrijpende en levenslange gevolgen hebben voor het groeiende brein en het zenuwstelsel van een baby, waarbij geheugen, spraak, aandacht en andere vaardigheden worden aangetast. Naar schatting worden alleen al in Europa jaarlijks meer dan 1,8 miljoen kinderen geboren met een kwikgehalte in het bloed dat boven de aanbevolen veilige grenswaarde ligt.

Europa verbruikt en emitteert van oudsher grote hoeveelheden kwik, maar belangrijke wettelijke maatregelen in de afgelopen veertig jaar hebben het verbruik en de uitstoot in het milieu aanzienlijk teruggedrongen. In de rest van de wereld zijn het verbruik en de uitstoot van kwik in de loop van de tijd toegenomen onder invloed van de aanhoudende economische ontwikkeling en industrialisering. Belangrijke bronnen zijn onder meer de verbranding van steenkool en kleinschalige ambachtelijke goudwinning.

In oktober 2013 werd een eerste mondiale internationale overeenkomst, het Verdrag van Minamata, aangenomen om het kwikprobleem aan te pakken. Het verdrag is door 98 partijen geratificeerd en in 2017 in werking getreden. Het is nog te vroeg om het effect van het verdrag te beoordelen, maar het is een grote stap in de richting van gecoördineerde wereldwijde acties voor het terugdringen van de kwikverontreiniging.

In Europa wordt geen kwik meer gewonnen, en de komende jaren zal de vraag in Europa blijven afnemen. De uitstoot van kwik in Europa zal voornamelijk bestaan uit verbrandingsemissies, met name van de verbranding van vaste brandstoffen zoals steenkool, turf, bruinkool en hout.

De voornaamste bron van kwik wereldwijd is de kleinschalige goudwinning. Deze wordt uitgevoerd door personen of kleine groepen die het goud op relatief eenvoudige wijze en tegen lage kosten delven in een meestal ongecontroleerd kader. Ruim een derde van de wereldwijde uitstoot kan hiermee in verband worden gebracht. Het introduceren van alternatieve, veiligere technologieën wereldwijd zou dus kunnen leiden tot aanzienlijke verlagingen van het verbruik en de uitstoot.

Ondanks eerdere dalingen van het verbruik en de uitstoot van kwik in regio's als Europa en Noord-Amerika, blijven de concentraties in ons milieu waarschijnlijk nog heel lang hoog, vanwege de lange levensduur van kwik in het milieu en ook doordat de uitstoot van kwik in andere gebieden in de wereld toeneemt. Deze uitgestoten deeltjes leggen ook nog eens lange afstanden af. Zo is ongeveer de helft van het kwik dat in Europa terechtkomt afkomstig uit landen buiten het continent.

Wij verzamelen informatie over de uitstoot van kwik in lucht en water door industriële activiteiten met behulp van het Europees register inzake de uitstoot en overbrenging van verontreinigende stoffen (E-PRTR) en ramingen van de uitstoot in de lucht door een groter aantal bronnen krachtens EU-wetgeving en internationale overeenkomsten.

Het EEA verzamelt tevens gegevens over de niveaus van verontreinigende stoffen in waterlichamen op grond van de kaderrichtlijn water. Uit de meest recente gegevens die het EEA heeft gepubliceerd als onderdeel van het verslag over de waterstaat blijkt dat bijna 46 000 oppervlaktewaterlichamen in Europa niet voldoen aan de in de richtlijn vastgestelde grenswaarden voor kwik.

Het EEA neemt ook deel aan het initiatief voor menselijke biomonitoring voor Europa (HBM4EU), dat bedoeld is om meer inzicht te krijgen in  de daadwerkelijke blootstelling van burgers aan chemische stoffen, waaronder kwik, en de mogelijk effecten daarvan op de volksgezondheid.

Al deze informatie helpt ons de resultaten van bestaand Europees beleid in kaart te brengen en dient tevens als basis voor de ontwikkeling van nieuw beleid op gebieden als industriële regelgeving en chemische stoffen, alsook ter ondersteuning van de doelstellingen van het Verdrag van Minamata.

Deze gegevens staan in een nieuw rapport dat het EEA heeft gepresenteerd, "Kwik in het milieu", waarin een volledig beeld wordt geschetst van al deze gezondheids- en milieuvraagstukken en van het beleid met betrekking tot kwik.

We kunnen allemaal iets doen om onze eigen blootstelling aan kwik te beperken en te voorkomen dat er kwik vrijkomt in het milieu. Zo geven nationale voedselveiligheidsinstanties vaak specifieke adviezen over de wijze waarop burgers optimaal kunnen profiteren van de gezondheidsvoordelen van het eten van vis en tegelijkertijd minder aan kwik kunnen worden blootgesteld . Hieronder vallen richtsnoeren voor de consumptie van vis voor zwangere vrouwen en jonge kinderen.

Mensen kunnen ook te maken krijgen met kwikhoudende voorwerpen, zoals batterijen, lampen en elektrische apparatuur. We moeten ervoor zorgen dat we op de juiste manier met deze materialen omgaan en ze naar behoren weggooien, zodat het kwik dat erin zit veilig kan worden teruggewonnen en niet in het milieu terechtkomt. We kunnen de kwikuitstoot ook terugdringen door geen vaste brandstoffen te verbranden voor het verwarmen van ons huis, waar alternatieven beschikbaar zijn. Voor gebitsbehandelingen zijn bovendien kwikvrije vullingen beschikbaar. Door het gebruik van deze vullingen zal het kwikverbruik verder afnemen.

Ian Marnane

Deskundige op het gebied van duurzaam gebruik van hulpbronnen en industrie

Europees Milieuagentschap

Dit interview is gepubliceerd in de editie van de EEA-nieuwsbrief 03/2018 van september 2018.