Rtęć: ciągłe zagrożenie dla środowiska i zdrowia ludzi

Rtęć występuje w środowisku naturalnym, ale zasadniczo jest ona składnikiem minerałów, jest więc bezpieczna i nie stwarza istotnego ryzyka. Problemem jest działalność człowieka, powodująca uwolnienie do środowiska dużych ilości rtęci, która następnie może tam pozostawać, swobodnie krążąc przez tysiące lat. Głównym problemem jest rtęć w wodzie i osadach, ponieważ występuje ona w wysoce toksycznej postaci i może być łatwo pobierana przez zwierzęta, trafiając w ten sposób do ludzkiego łańcucha pokarmowego. Światowa Organizacja Zdrowia zidentyfikowała 10 substancji chemicznych stanowiących poważne zagrożenie dla zdrowia publicznego, a cztery z nich to metale ciężkie: kadm, rtęć, ołów i arsen.

Dotychczasowe wykorzystanie rtęci przez człowieka doprowadziło do uwolnienia do środowiska setek tysięcy ton rtęci. Obecnie poziom rtęci w atmosferze jest o 500% wyższy od poziomu naturalnego. W oceanach stężenie rtęci jest o około 200% wyższe od poziomu naturalnego.

Obecnie rtęć jest wykorzystywana na świecie na różne sposoby. W Europie zastosowanie rtęci jest bardzo ograniczone, a w nadchodzących latach będzie ona głównie wykorzystywana w wypełnieniach dentystycznych ze względu na zakaz stosowania rtęci w przemyśle. W innych częściach świata w dalszym ciągu rtęć wykorzystuje się w większych ilościach w działalności przemysłowej i w wydobyciu złota na małą skalę.

Jednym z największych źródeł zanieczyszczenia rtęcią w Europie i na świecie jest spalanie paliw stałych – takich jak węgiel kamienny, węgiel brunatny, torf i drewno – zarówno w warunkach przemysłowych, jak i domowych. Paliwa te zawierają niewielkie ilości rtęci i po spaleniu następuje jej uwolnienie do środowiska. Jest to główne źródło emisji rtęci w Europie i jest ono związane z wytwarzaniem energii, produkcją cementu i produkcją metali.

Najważniejszą drogą narażenia ludzi na działanie rtęci są owoce morza. Gdy zwierzęta morskie pobierają rtęć, ma ona tendencje do pozostawania w ich organizmach i z czasem ulega akumulacji. Wyższe stężenia rtęci występują zwykle u ryb drapieżnych, ponieważ zjadają one mniejsze zwierzęta, które wchłonęły już pewną ilość rtęci. W związku z tym jedzenie dużych ryb drapieżnych, takich jak tuńczyk lub miecznik, prowadzi zazwyczaj do przyjęcia większych ilości rtęci w porównaniu ze spożywaniem mniejszych ryb, które znajdują się na niższym poziomie łańcucha pokarmowego.

Skutki dla zdrowia są związane z dawką, ale głównym powodem do niepokoju jest wpływ rtęci na płody i małe dzieci. Do narażenia na działanie rtęci może dochodzić w macicy w wyniku spożycia owoców morza przez matkę. Może to mieć znaczący i utrzymujący się przez całe życie wpływ na rosnący mózg i układ nerwowy dziecka, oddziałując na pamięć, język, uwagę i inne umiejętności. Szacuje się, że w samej Europie co roku rodzi się ponad 1,8 mln dzieci, u których poziom rtęci przekracza zalecane granice bezpieczeństwa.

W przeszłości w Europie stosowano i emitowano duże ilości rtęci, jednak w ciągu ostatnich 40 lat istotne działania legislacyjne znacznie ograniczyły jej wykorzystanie i uwalnianie do środowiska. W pozostałej części świata wykorzystanie rtęci i jej emisje wzrastają z upływem czasu, co jest związane z ciągłym rozwojem gospodarczym i industrializacją, przy czym jej główne źródła to spalanie węgla oraz tradycyjne wydobycie złota na małą skalę.

W październiku 2013 r. przyjęto pierwszą globalną umowę międzynarodową, Konwencję z Minamaty, aby rozwiązać problem rtęci. Konwencja została ratyfikowana przez 98 stron i weszła w życie w 2017 r. Jest jeszcze zbyt wcześnie na ocenę skutków konwencji, ale jest to bardzo istotny krok w kierunku zapewnienia wspólnych globalnych działań na rzecz zmniejszenia zanieczyszczenia rtęcią.

W Europie nie prowadzi się już wydobycia rtęci, a w nadchodzących latach popyt na ten surowiec będzie nadal spadać. Emisje rtęci w Europie będą zdominowane przez emisje ze spalania, głównie ze spalania paliw stałych, takich jak węgiel kamienny, torf, węgiel brunatny i drewno.

Największym światowym źródłem rtęci jest wydobycie złota na małą skalę. Jest ono prowadzone przez osoby prywatne lub małe grupy, wydobywające złoto w stosunkowo prosty i tani sposób, zazwyczaj z pominięciem uregulowań prawnych. Szacuje się, że źródło to ma związek z ponad jedną trzecią światowych emisji, a zatem zwrócenie uwagi na ten obszar poprzez wprowadzenie alternatywnych bezpieczniejszych technologii mogłoby doprowadzić do znacznego ograniczenia zużycia i emisji rtęci na świecie.

Pomimo wcześniejszego ograniczenia zużycia i emisji rtęci w regionach takich jak Europa i Ameryka Północna jej poziom w środowisku prawdopodobnie pozostanie wysoki przez długi czas, ze względu na długotrwałe utrzymywanie się rtęci w środowisku, a także ze względu na wzrost emisji rtęci w innych regionach świata. Rtęć przemieszcza się także na duże odległości. W rzeczywistości około połowa rtęci odkładająca się w Europie pochodzi spoza kontynentu.

Gromadzimy informacje na temat emisji rtęci do powietrza i wody w wyniku działalności przemysłowej w Europejskim Rejestrze Uwalniania i Transferu Zanieczyszczeń (E-PRTR) oraz szacunki emisji do powietrza z szerszego zakresu źródeł zarówno w ramach prawodawstwa UE, jak i umów międzynarodowych.

EEA gromadzi również dane dotyczące poziomów zanieczyszczeń w zbiornikach wodnych na mocy ramowej dyrektywy wodnej. Z najnowszych dostępnych danych opublikowanych przez EEA w sprawozdaniu „State of water” („Stan zasobów wodnych”) wynika, że niemal 46 000 zbiorników wód powierzchniowych w Europie nie odpowiada określonym w dyrektywie normom dotyczącym zawartości rtęci.

EEA jest również partnerem w zakresie biomonitoringu człowieka w ramach projektu UE, którego celem jest opracowanie lepszych dowodów rzeczywistego narażenia obywateli na działanie substancji chemicznych, w tym rtęci, oraz na ich ewentualne skutki dla zdrowia.

Wszystkie te informacje pomagają nam monitorować osiągnięcia obecnych strategii europejskich, a także informować o rozwoju nowych strategii w obszarach takich jak regulacja przemysłu i chemikalia, oraz wspierać cele Konwencji z Minamaty.

Dane te przedstawiono w nowym sprawozdaniu opublikowanym przez EEA „Mercury in the environment” („Rtęć w środowisku”), które zawiera pełen przegląd wszystkich kwestii związanych ze zdrowiem i środowiskiem, jak również strategii dotyczących rtęci.

Wszyscy możemy podejmować działania mające na celu zmniejszenie naszego narażenia na rtęć oraz zapobieganie uwalnianiu rtęci do środowiska. Na przykład krajowe organy ds. bezpieczeństwa żywności często udzielają szczegółowych porad na temat tego, w jaki sposób obywatele mogą zmaksymalizować korzyści zdrowotne płynące ze spożywania ryb przy jednoczesnym ograniczeniu narażenia na działanie rtęci. Obejmuje to wskazówki dotyczące spożycia ryb dla kobiet w ciąży i małych dzieci.

Możemy również mieć kontakt ze sprzętami zawierającymi rtęć, takimi jak baterie, lampy i urządzenia elektryczne. Musimy mieć pewność, że obchodzimy się z tymi materiałami i utylizujemy je w odpowiedni sposób, tak aby można było bezpiecznie odzyskiwać zawartą w nich rtęć i aby nie trafiała ona do środowiska. Możemy również zmniejszyć emisje rtęci unikając spalania paliw stałych do ogrzewania domów, jeżeli dostępne są inne możliwości. W leczeniu stomatologicznym dostępne są również wypełnienia bezrtęciowe, których zastosowanie umożliwia dalsze ograniczenie zastosowania rtęci.

Ian Marnane

Ekspert w dziedzinie zrównoważonego korzystania z zasobów i przemysłu

Europejska Agencja Środowiska

Wywiad opublikowany we wrześniu 2018 r. w wydaniu biuletynu EEA nr 03/2018