Van afvalbeheer naar een groene economie

Op 2 december 2015 heeft de Europese Commissie een nieuw wetgevingspakket inzake circulaire economie ingediend. Het pakket omvat verschillende stadia van een verlengde levenscyclus van een product, van productie en consumptie tot afvalbeheer en de markt voor secundaire grondstoffen. De voorgestelde maatregelen moeten ten goede komen aan zowel voor het milieu als voor de economie en ervoor zorgen dat alle grondstoffen, producten en afvalstoffen maximaal worden benut, waarbij energiebesparingen worden bevorderd en de uitstoot van broeikasgassen wordt teruggedrongen.

De afgelopen decennia is in de milieuwetgeving de nadruk gaandeweg verlegd van maatregelen die gericht waren op specifieke kwesties naar meer geïntegreerde en systemische maatregelen. Het wetgevingspakket inzake circulaire economie is een van de meest recente voorbeelden van deze geïntegreerde beleidsmaatregelen en vormt zonder meer een belangrijke stap op weg naar verwezenlijking van de doelstelling van de Europese Unie om 'goed te leven binnen de ecologische grenzen van de planeet’.

In onze publicatie ‘Het milieu in Europa: toestand en verkenning 2015 (SOER2015)’ wordt nadrukkelijk gewezen op het probleem van duurzaamheid waarmee we worden geconfronteerd. We boren meer hulpbronnen aan en verbruiken meer, zowel in Europa als in de rest van de wereld, dan onze planeet binnen een bepaalde tijd kan vervangen. Aan de ene kant dragen economische activiteiten bij aan het welzijn van de mens en aan vermindering van armoede. Aan de andere kant leiden ze tot milieuvervuiling, opwarming van de aarde en schade aan de gezondheid van de mens en tasten ze het vermogen van de planeet aan om in onze behoeften te voorzien. Door de klimaatverandering en de verwachte bevolkingsgroei worden alomvattende en onmiddellijke maatregelen des te dringender.

Hoewel nog geen land er tot dusver in geslaagd is zowel 'goed te leven' als binnen zijn ecologische grenzen te blijven, kunnen we toch enkele bemoedigende tekenen waarnemen. De Europese Unie is begonnen economische groei los te koppelen van het verbruik van energie en materialen. Europeanen recycleren een groter deel van hun gemeentelijk afval en laten minder afval op stortplaatsen eindigen. De eco-industrie (bv. ondernemingen voor hernieuwbare energie, afvalwaterbehandeling, beheersing van luchtvervuiling, enz.) is het afgelopen decennium aanzienlijk gegroeid en heeft ondanks de recessie werkgelegenheid gecreëerd.

Vermindering van de afhankelijkheid van grondstoffen

In een circulaire economie wordt ernaar gestreefd de 'instroom' van nieuwe hulpbronnen terug te dringen, vooral als deze niet hernieuwbaar zijn; de hulpbronnen in de economie zo veel mogelijk te gebruiken, te hergebruiken en te valoriseren; en de 'uitstroom' van emissies en afval tot een minimum te beperken.

De boodschap is duidelijk: mogelijke afvalverminderingen zouden aanzienlijke winst kunnen opleveren voor de economie en de gezondheid van de mens. Gebruik blijven maken van hulpbronnen die al gewonnen zijn, zou niet alleen de afhankelijkheid van (in eigen land gewonnen dan wel ingevoerde) grondstoffen verminderen, maar ook een impuls geven aan het concurrentievermogen en tegelijkertijd de milieudruk doen afnemen. Uit een voorlopige analyse van het Europees Milieuagentschap blijkt dat Europese landen al actie ondernemen voor een meer doeltreffende omgang met hun hulpbronnen, vooral vanwege economische problemen in verband met de afhankelijkheid van natuurlijke hulpbronnen.

Het lijdt geen twijfel dat het voorkómen van afval, recyclage en een beter afvalbeheer in het algemeen van cruciaal belang zijn om de instroom in en uitstroom uit de economie tot een minimum te beperken. Om verdere negatieve gevolgen voor het milieu en voor de gezondheid en het welzijn van de mens te voorkomen, volstaat het echter niet om de kringloop van materialen te sluiten. Benaderingen die uitgaan van een circulaire economie moeten verder gaan dan afvalbeheer en moeten de overgang naar een groene economie vergemakkelijken. We moeten de wijze waarop we producten produceren, consumeren en verwijderen tegen het licht houden.

Ontsluiting van het potentieel van eco-ontwerp

Om te beginnen is eco-ontwerp van noodzakelijk belang om de mogelijkheden voor recyclering van producten te vergroten en de levenscyclus van producten te verlengen. We kunnen producten zo ontwerpen dat ze eenvoudig kunnen worden hersteld, dat alleen de kapotte delen ervan hoeven te worden vervangen en dat de onderdelen met het oog op optimale recyclering gemakkelijk gesorteerd kunnen worden.

We moeten eveneens rekening houden met de gezondheids- en milieugerelateerde aspecten van de materialen die we in onze producten gebruiken. Eco-ontwerp zou ook hieraan kunnen bijdragen door materialen met grote milieueffecten te vervangen door betere alternatieven. Het is bijvoorbeeld duidelijk dat blootstelling aan gevaarlijke chemische stoffen een ernstige bedreiging voor de gezondheid vormt. We kunnen zorgen voor cycli van schone materialen om te voorkomen dat mensen worden blootgesteld aan schadelijke stoffen en om ecosystemen te beschermen tegen chemische vervuiling.

Ook kunnen materialen van biologische oorsprong, zoals hout, gewassen of vezels, worden gebruikt voor een breed scala aan producten en energiedoeleinden. Een eventuele overgang naar dergelijke materialen zou echter moeten worden geanalyseerd in het licht van de ermee samenhangende gevolgen voor ecosystemen en de gezondheid. Er zijn bijvoorbeeld grenzen aan bosbouw, en de verbranding van hout om energie op te wekken kan leiden tot een slechtere luchtkwaliteit.

Investeringen ter stimulering van innovatie

Eco-innovatie en onderzoek dat innovatieve oplossingen bevordert, zijn onmisbaar om de overgang naar een circulaire economie te kunnen maken. Innovatie beperkt zich niet tot productieprocessen. Ook nieuwe bedrijfsmodellen kunnen erdoor worden bevorderd en ondersteund. Er zijn al vele voorbeelden van innovatieve oplossingen waarbij niet zozeer producten worden verkocht, als wel diensten worden aangeboden: je hoeft bijvoorbeeld geen auto te bezitten om aan je vervoersbehoeften te voldoen. Dit soort op samenwerking gebaseerde en op dienstverlening gerichte bedrijfsmodellen zou baat kunnen hebben bij nieuwe financieringsmechanismen, aangezien investeringen en winst een verschillend tijdspad volgen.

In heel Europa worden al overheidsmiddelen ingezet om eco-innovatie te ondersteunen, maar ze zouden een nog grotere rol kunnen spelen dan ze op dit moment doen. Investeringen in infrastructuur, onderzoek en steden zouden zodanig kunnen worden georganiseerd dat ze de overgang naar een groene economie bevorderen. Een vastberaden streven naar duurzaamheid dat is ingebed in een helder financieel en regelgevend kader stuurt het juiste signaal naar alle belanghebbenden.

Het behoeft geen betoog dat de omschakeling naar een groene, circulaire economie voor sommige groepen en sectoren gunstig zal zijn, maar andere juist onder druk zal zetten. Beleidsmakers zullen in hun overwegingen rekening moeten houden met wat billijk is, zowel in Europa als wereldwijd, en moeten voorzien in steunmaatregelen om de noodzakelijke sociaal-economische overgang te vergemakkelijken en in goede banen te leiden.

Hans Bruyninckx

Uitvoerend directeur EMA

Hoofdartikel gepubliceerd in editie nr. 2016/1 van de EMA Newsletter, maart 2016