Chemikalia w Europie: zrozumienie wpływu na zdrowie człowieka i na środowisko

Jakie są najważniejsze problemy związane z wpływem chemikaliów na ludzkie zdrowie i na środowisko?

W ciągu ostatnich kilku dziesięcioleci dokonaliśmy sporych postępów. Kiedyś zanieczyszczenie chemiczne było bardzo widoczne; obecnie korzystamy w UE z dużo lepszej ochrony przed wieloma szkodliwymi substancjami. Nie możemy jednak zapominać, że w latach 1950–2000 globalna produkcja chemikaliów wzrosła ponad 50-krotnie, a każdego dnia rejestruje się nowe substancje. Zwiększa to ogólną chemiczną presję na środowisko i ludzi, a z nia rośnie ryzyko szkodliwego wpływu. Narażenie na działanie szkodliwych substancji chemicznych, zarówno w pomieszczeniach, jak i na wolnym powietrzu, wpływa na nasze zdrowie na wiele sposobów, m.in. wywołując choroby układu oddechowego i sercowo-naczyniowego, alergie i nowotwory.

W podobny sposób przyroda i ekosystemy sa pod wpływem stosowania pestycydów i akumulacji trwałych zanieczyszczeń. Prowadzi się co prawda badania, ale są one czasochłonne i kosztowne, a poza tym niemożliwe jest uwzględnienie wszystkich scenariuszy narażenia. Z doświadczenia wiemy także, że to, co kiedyś uznawano bezpieczne, niejednokrotnie dopiero z czasem okazywało się szkodliwe. Wyzwanie polega na zapewnieniu korzyści z chemikaliów dla człowieka i gospodarki, przy jednoczesnej minimalizacji ich skutków ubocznych.

Czy nadal są w użyciu substancje chemiczne, których powinniśmy się obawiać?

Większość dotychczasowych starań koncentrowała się na pojedynczych substancjach, które uznano za szkodliwe. Problem polega na tym, że często zgromadzenie wszystkich danych niezbędnych, aby udowodnić szkodliwość danej substancji chemicznej trwa bardzo długo, a zanim uda się tego dokonać, zdąży się ona już rozprzestrzenić.  Tak było w przypadku interwencji w kwestii ołowiu zawartego w benzynie i niektórych pestycydów. Czasami chemikalia, którymi zastępuje się te uznane za niebezpieczne, powodują w ten czy inny sposób równie poważne szkody.

Coraz większe obawy budzą mieszaniny chemikaliów, ponieważ ich działania zwykle nie uwzględnia się ocenach bezpieczeństwa substancji chemicznych. Teraz wiemy też, że niektóre grupy społeczne, na przykład dzieci i osoby cierpiące na choroby przewlekłe, są bardziej narażone na działanie substancji chemicznych niż inne.

Co więcej, nie wszystkie substancje chemiczne wywołują natychmiastowe skutki, ale mogą prowadzić do chorób po upływie pewnego okresu; tak jest na przykład w przypadku substancji zaburzających funkcjonowanie układu hormonalnego, które zmniejszają płodność, podnoszą poziom cholesterolu we krwi i powodują otyłość. Niektóre substancje chemiczne wywołują niepożądane efekty już przy bardzo niewielkich dawkach, a wpływ innych może pozostać niezauważalny aż do osiągnięcia w następstwie kumulacji poziomu krytyczny, powodującego problemy zdrowotne. Ogólnie rzecz biorąc, nasza wiedza na temat wpływu substancji chemicznych na ludzi i na ekosystemy jest wciąż bardzo ograniczona. 

W jakis sposób UE zajmuje się problemem chemikaliów?

UE działa na kilku frontach, aby chronić obywateli. Mamy prawodawstwo w postaci rozporządzenia REACH, które jest prawdopodobnie najbardziej zaawansowanym prawodawstwem w zakresie chemikaliów na świecie, i które obecnie poddawane jest przeglądowi. Komisja Europejska dokonuje również kontroli przepisów dotyczącego chemikaliów pod względem adekwatności i wydajności regulacyjnej. Parlament Europejski poruszył już kwestię mieszanin chemikaliów i czystego cyklu materiałowego w gospodarce o obiegu zamkniętym, a Komisja pracuje nad strategią na rzecz nietoksycznego środowiska.

Ponadto kilka agencji UE bada różne aspekty chemikaliów. Europejska Agencja Chemikaliów z siedzibą w Helsinkach wspiera wdrażanie prawodawstwa związanego z REACH, a Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności w Parmie prowadzi badania dotyczące substancji, które mogą znaleźć się w naszym pożywieniu. Istnieje unijna agencja zajmująca się bezpieczeństwem leków, agencja na rzecz bezpieczeństwa i higieny pracy, a od niedawna także specjalna inicjatywa w obszarze biomonitoringu człowieka, której celem jest uzyskanie bardziej precyzyjnych informacji na temat rzeczywistego narażenia obywateli na działanie substancji chemicznych. Wiele się robi na tym polu, ale wciąż pojawiają się nowe pytania: czy dysponujemy odpowiednimi narzędziami, aby poradzić sobie z rozwiązaniem problemu tak ogromnej liczby chemikaliów? Co jeszcze możemy zrobić, by zrozumieć cykl życia produktów i chemikaliów?

Czym jest inicjatywa w zakresie biomonitoringu człowieka?

Europejska inicjatywa w zakresie biomonitoringu człowieka (HBM4EU), w którą zaangażowana jest EEA, dotyczy narażenia obywateli UE na działanie substancji chemicznych, niezależnie od ich źródła. Na podstawie zebranych próbek krwi i ich analizy dowiemy się, na przykład, czy istnieją lokalne lub regionalne punkty szczególnego narażenia na działanie chemikaliów, na jakie chemikalia jesteśmy narażeni, a także czy niektóre grupy ludności są bardziej narażone niż inne. Informacje te powinny pomóc zlokalizować źródła zanieczyszczeń i stać się narzędziem, które decydenci wykorzystają przy formułowaniu priorytetów i planowaniu interwencji.

Projekt ma zarazem dostarczać obywatelom solidnych i popartych faktami informacji na temat substancji chemicznych. Przekonaliśmy się już, szczególnie w Europie Północnej, że aktywne zaangażowanie obywateli, na przykład za pośrednictwem organizacji pozarządowych, może sprzyjać dialogowi i współpracy z przedsiębiorstwami i podmiotami kształtującymi polityki, co jest niezbędne dla wprowadzenia pozytywnych zmian.

Co jeszcze robi EEA w obszarze chemikaliów i środowiska?

Rola EEA w gromadzeniu wiedzy na temat wpływu chemikaliów na środowisko i zdrowie ludzi, zapobiegania powstawaniu odpadów i zarządzania nimi w ramach gospodarki o obiegu zamkniętym jest dość szeroka.

Z chemikaliami związanych jest wiele działań prowadzonych przez nas w różnych obszarach tematycznych. Na przykład wpływ zanieczyszczeń powietrza, emisji pochodzących z przemysłu, gazów cieplarnianych, substancji zubożających warstwę ozonową oraz zanieczyszczeń wody i gleby w ogromnym stopniu przypisać można działaniu chemikaliów. W odniesieniu do kilku spośród nich zapewniamy wskaźniki. Pomagamy także w udostępnianiu informacji na temat substancji chemicznych naukowcom, decydentom i opinii publicznej. Odbywa się to za pośrednictwem naszej strony internetowej i innych, m.in. platformy informacyjnej monitorowania chemikaliów (IPCHEM). Ogólnie rzecz biorąc, nasz wpływ w tym obszarze jest stosunkowo niewielki, ale sądzę, że możemy odegrać ważną rolę poprzez uwzględnienie szerszego kontekstu społecznego, na przykład pozytywnego i negatywnego wpływu chemikaliów na proces przechodzenia na niskoemisyjną gospodarkę o obiegu zamkniętym w Europie.

Xenia Trier

Ekspert EEA w dziedzinie chemikaliów

Wywiad opublikowany w biuletynie EEA nr 2017/2 z czerwca 2017 r.