Ku zdrowym i wydajnym morzom w Europie oraz poza jej granicami

Europę otaczają oceany i morza, które na przestrzeni wieków ukształtowały jej klimat, gospodarkę i społeczeństwo. Morze zapewnia miejsca pracy społecznościom zamieszkującym obszary  nadbrzeżne oraz dostarcza pełnowartościową żywność całej Europie. Morskimi szlakami handlowymi wraz towarami przybywają nowe idee i innowacje, natomiast prądy oceaniczne przenoszą ciepło z regionów tropikalnych w kierunku biegunów, dzięki czemu klimat w Europie Północnej jest bardziej odpowiedni dla osadnictwa ludzkiego.

 Oceany pokrywają około 70% powierzchni naszej planety oraz odgrywają kluczową rolę w utrzymaniu życia na Ziemi. Są one domem wielu gatunków i siedlisk, przy czym co roku odkrywane są nowe unikalne gatunki i siedliska. Oprócz regulowania światowego klimatu i wspierania różnorodności biologicznej oceany są również największym pochłaniaczem dwutlenku węgla. Wychwytują one dwutlenek węgla z atmosfery i pomagają przeciwdziałać zmianie klimatu. Zapewniają również możliwości znalezienia zatrudnienia. Jak twierdzi Komisja Europejska, „niebieska” gospodarka zapewnia około 5,4 mln miejsc pracy i generuje wartość dodaną brutto w wysokości blisko 500 mld EUR rocznie. 

Presja wywierana na morza

Niestety, oceany, w tym oceany otaczające Europę, podlegają coraz większej presji związanej z działalnością człowieka i ze zmianą klimatu. Z ostatnio przeprowadzonych ocen jasno wynika, że ekosystemy morskie są niszczone lub ulegają zmianom. Zmiana klimatu wywołała wzrost temperatury, natomiast potencjalne zakwaszanie oceanów może w dalszym stopniu osłabić odporność ekologiczną europejskich mórz. Znaczna część presji wynika z działalności prowadzonej na morzach, takiej jak wydobywanie i produkcja zasobów naturalnych (minerałów, ryb, skorupiaków, mięczaków i innych bezkręgowców wodnych), transport i produkcja energii lub zanieczyszczanie, w tym wyrzucanie narzędzi połowowych. Przykładowo intensywne połowy włokami dennymi powodują uszkodzenia fizyczne dna morskiego, a co za tym idzie niszczenie siedlisk. Innym przykładem są wody balastowe, które wprowadzają gatunki obce, co może wpływać na cały ekosystem, w szczególności na regionalnych morzach półzamkniętych, takich jak Morze Bałtyckie i Morze Czarne.

Działania prowadzone na lądzie – takie jak stosowanie nawozów rolniczych i chemikaliów przemysłowych, a także ścieki – zwiększają wywieraną presję. Przykładowo nawozy przemysłowe zawierają fosfor i azot, które dostawszy się do środowiska morskiego, pełnią rolę składnika odżywczego, powodując między innymi zakwity planktonu. Tego rodzaju nadmierny rozwój alg może powodować zubożenie tlenu w wodzie, powodując duszenie się innych gatunków wodnych. Podobnie opakowania z tworzywa sztucznego i mikrodrobiny plastiku stosowane w produktach do pielęgnacji osobistej dostają się do oceanów za pośrednictwem systemów kanalizacyjnych i rzek. Tworzywa sztuczne ulegają rozdrobnieniu, a ich niewielkie części są mylone z pożywieniem przez wiele gatunków morskich, co może prowadzić do ich śmierci. Dostają się one nawet do naszego łańcucha pokarmowego. Światowy i europejski popyt na surowce oraz inne zasoby skłania państwa i przedsiębiorstwa do poszukiwania nowych możliwości poza terenami lądowymi i przybrzeżnymi, co może oznaczać wywieranie dodatkowej presji na środowisko morskie.

Niebieska gospodarka w Europie

Uznając zarówno ekologiczne, jak i gospodarcze znaczenie mórz europejskich, UE wprowadziła szereg polityk i środków związanych z planowaniem i regulacją zrównoważonego użytkowania mórz europejskich obejmujących różnego rodzaju działalność, taką jak rybołówstwo, produkcja energii i ochrona morskiej różnorodności biologicznej. Celem dyrektywy ramowej w sprawie strategii morskiej przyjętej w 2008 r. jest zapewnienie spójności polityk UE, przy czym ustanawia się w niej trzy cele dla europejskich mórz: „czystość”, „zdrowie” i „wydajność”. Wysiłki te są zgodne z unijnym programem na rzecz niebieskiego wzrostu – długoterminową strategią mającą na celu wsparcie zrównoważonego wzrostu w sektorze morskim w ujęciu całościowym, której towarzyszy dyrektywa w sprawie planowania przestrzennego obszarów morskich. Polityka UE w tej dziedzinie jest zgodna również z celami zrównoważonego rozwoju, w szczególności z celem 14 oraz z celem 6.

Na podstawie dostępnych danych w przeprowadzonej przez EEA ocenie „Stan mórz europejskich” stwierdzono, że chociaż morza europejskie można określić jako wydajne, nie można ich uznać za zdrowe ani za czyste. W niektórych obszarach dokonano jednak postępów. Przykładowo państwa członkowskie UE wyznaczyły już ponad 9% swoich mórz jako chronione obszary morskie. Podobnie wydaje się, że presja wywierana na rybołówstwo i ładunki składników biogennych staje się łagodniejsza. Pomimo tych pozytywnych zmian sposób, w jaki użytkujemy nasze morza, pozostaje jednak niezgodny z zasadami zrównoważonego rozwoju, co zagraża nie tylko wydajności naszych mórz, ale również naszemu dobrostanowi.

Europejskie i światowe wysiłki

Morza są częścią naszego europejskiego kapitału naturalnego, a ich ochrona i eksploatacja wymagają europejskiego i opartego na ekosystemie podejścia do zarządzania, które musi wykraczać poza środki właściwe dla poszczególnych sektorów. Znaczna część presji związana jest z niezgodnymi z zasadami zrównoważonego rozwoju wzorami produkcji i konsumpcji lub z prowadzoną na lądzie działalnością człowieka lub jego potrzebami. Biorąc pod uwagę ten fakt, poprawa w zakresie gospodarowania odpadami komunalnymi (mniejsza ilość tworzyw sztucznych w środowisku naturalnym) lub przejście na bardziej ekologiczne środki transportu (niższe emisje gazów cieplarnianych) mogą pomóc środowisku morskiemu w takim samym stopniu jak poprawa w zakresie zrównoważonych praktyk w rybołówstwie. W ostatnich latach polityki unijne, takie jak pakiet dotyczący gospodarki o obiegu zamkniętym, pakiet klimatyczno-energetyczny oraz strategia rozwoju niskoemisyjnego, w coraz większym stopniu zmierzają ku kompleksowym podejściom do stawiania czoła rozleglejszym wyzwaniom społeczno-gospodarczym oraz środowiskowo-klimatycznym.

W kontekście środowiska morskiego kompleksowe podejście wymagałoby przyjęcia systemu zarządzania opartego na ekosystemie i współpracy różnych forów zarządzania z całej UE, takich jak fora zarządzania w ramach wspólnej polityki rybołówstwa, dyrektywy w sprawie planowania przestrzennego obszarów morskich oraz dyrektywy ramowej w sprawie strategii morskiej.

Podobnie jak w przypadku innych światowych wyzwań – takich jak zanieczyszczenie powietrza czy zmiana klimatu – zapewnienie zdrowia europejskich mórz również wymaga podejścia w skali globalnej. Aby ułatwić światową współpracę i zająć się kwestiami związanymi ze światowym zarządzaniem oceanami, Unia Europejska będzie gospodarzem tegorocznej edycji konferencji „Nasz ocean”, która odbędzie się w październiku na Malcie. Przy tej okazji Europejska Agencja Środowiska i Komisja Europejska przedstawią platformę WISE-Marine służącą udostępnianiu informacji dotyczących środowiska morskiego na skalę europejską w celu wsparcia zarządzania oceanami i zarządzania opartego na ekosystemie.

Hans Bruyninckx

Dyrektor wykonawczy EEA

Artykuł wstępny opublikowany w biuletynie EEA nr 2017/03 z września 2017 r.