Naar gezonde en productieve zeeën in Europa en daarbuiten

Europa wordt omringd door oceanen en zeeën die door de eeuwen heen vorm hebben gegeven aan zijn klimaat, economieën en samenlevingen. In kustgemeenschappen heeft de zee gezorgd voor banen, en in heel Europa voor gezonde voeding. Het handelsverkeer over zee bracht naast koopwaar tevens nieuwe ideeën en innovatie, terwijl door de oceaanstromingen warmte wordt getransporteerd van de tropische gebieden naar de polen, wat het klimaat in Noord-Europa geschikter maakt voor bewoning door mensen.

De oceanen bedekken maar liefst 70 % van het oppervlak van onze planeet, en ze spelen een essentiële rol in het behoud van het leven op aarde. Ze herbergen een groot aantal dier- en plantensoorten en habitats. Ieder jaar worden er weer nieuwe soorten en habitats ontdekt, elk met hun eigen unieke kenmerken. Behalve dat de oceanen het wereldwijde klimaat reguleren en de biodiversiteit in stand helpen te houden, vormen ze tevens de grootste koolstofput. Ze nemen kooldioxide op uit de atmosfeer en helpen zo de klimaatverandering tegen te gaan. Bovendien bieden ze werkgelegenheid. Volgens de Europese Commissie is de 'blauwe' economie goed voor zo'n 5,4 miljoen banen en een bruto toegevoegde waarde van bijna 500 miljard euro per jaar.

Zeeën onder druk

Helaas staan de oceanen, waaronder die rond Europa, onder groeiende druk van menselijke activiteiten en klimaatverandering. Recente evaluaties laten duidelijk zien dat mariene ecosystemen erop achteruitgaan of veranderen. Temperatuurverhogingen als gevolg van de klimaatverandering en potentiële verzuring van de oceanen kunnen de ecologische veerkracht van de Europese zeeën nog verder verminderen. Een groot deel van de druk is afkomstig van activiteiten op zee, zoals de winning en productie van natuurlijke hulpbronnen (mineralen, vis, schaal- en schelpdieren), transport en energieproductie, of van verontreiniging, waaronder door weggegooid vistuig. Intensieve bodemtrawlervisserij veroorzaakt bijvoorbeeld fysieke schade aan de zeebodem, en daardoor aan habitats. Of met ballastwater worden vreemde soorten geïntroduceerd, wat complete ecosystemen kan verstoren, met name in regionale, halfgesloten zeeën zoals de Oostzee en de Zwarte Zee.

Daarbij komt nog de druk van activiteiten op het land, zoals het gebruik van meststoffen in de landbouw en chemische stoffen in de industrie, en de lozing van afvalwater. Zo bevatten industriële meststoffen chemische stoffen als fosfor en stikstof. Wanneer die in het mariene milieu terechtkomen, fungeren ze als voedingsstof, wat onder meer algenbloei tot gevolg heeft. Deze overmatige algengroei kan zuurstofgebrek in het water veroorzaken, wat leidt tot verstikking van andere in het water levende soorten. Ook plastic verpakkingsmateriaal enmicroplasticsdie in persoonlijke verzorgingsproducten worden gebruikt, komen via afvalwatersystemen en rivieren in de oceanen terecht. Plastic raakt gefragmenteerd en wordt door veel mariene soorten voor voedsel aangezien, met mogelijk dodelijke gevolgen. Het komt zelfs in onze voedselketen terecht. Door de wereldwijde en Europese vraag naar grondstoffen en andere hulpbronnen, worden landen en ondernemingen ertoe verleid nieuwe mogelijkheden te onderzoeken buiten de gebieden op het land en voor de kust, wat meer druk op het mariene milieu kan veroorzaken.

Blauwe economie in Europa

De EU onderkent het ecologische en economische belang van de zeeën in Europa en heeft verschillende beleidsmaatregelen ingevoerd met betrekking tot de planning en regulering van een duurzaam gebruik van de Europese zeeën. Deze betreffen meerdere activiteiten, zoals visserij, offshore energieproductie, en bescherming van de mariene biodiversiteit. De in 2008 aangenomen Kaderrichtlijn mariene strategie beoogt coherentie te bewerkstelligen tussen dergelijke EU-beleidsmaatregelen en bevat drie doelstellingen voor de zeeën van Europa: 'productief', 'gezond' en 'schoon' zijn. Deze inspanningen zijn in lijn met de agenda voor blauwe groei, een langetermijnstrategie die is gericht op groei in de mariene en maritieme sector als geheel en die vergezeld gaat van de richtlijn betreffende maritieme ruimtelijke planning. Het EU-beleid op dit gebied is tevens in lijn met de duurzame-ontwikkelingsdoelstellingen (SDG's), in het bijzonder SDG 14 en SDG 6.

Op grond van de beschikbare gegevens werd in de EEA-evaluatie 'State of Europe's seas' (De toestand van Europa’s zeeën) geconcludeerd dat, hoewel de zeeën in Europa kunnen worden beschouwd als zijnde productief, ze niet gezond of schoon kunnen worden genoemd. Er zijn echter wel verbeteringen zichtbaar op een aantal gebieden. Zo hebben de EU-lidstaten al meer dan 9% van hun zeeën aangewezen als beschermd marien gebied. Ook lijken de druk van de visserij en de belasting door nutriënten af te nemen. Ondanks deze verbeteringen is de manier waarop we onze zeeën gebruiken nog steeds niet duurzaam. Dit bedreigt niet alleen de productiviteit, maar tevens ons welzijn. 

Europese en wereldwijde inspanningen

De zeeën maken deel uit van ons Europees natuurlijk kapitaal. De bescherming en exploitatie ervan vergen een Europese beheersaanpak die uitgaat van de ecosystemen en die verder gaat dan louter sectorspecifieke maatregelen. Een groot deel van de druk houdt verband met niet-duurzame consumptie en productiepatronen, en met menselijke activiteiten of behoeften op het land. Het mariene milieu heeft dan ook net zoveel baat bij verbeteringen in stedelijk afvalbeheer (minder plastic in de natuur) of overschakeling op schonere manieren van transport (minder uitstoot van broeikasgassen) als bij verbeteringen in duurzame visserijpraktijken. De laatste jaren is het EU-beleid, zoals het pakket circulaire economie, het klimaat- en energiepakket en de strategie voor een koolstofarme economie, steeds meer gericht op een alomvattende aanpak van bredere sociaal-economische en milieu- en klimaatproblemen.

Wat het mariene milieu betreft, zou een alomvattende aanpak inhouden dat een op ecosystemen gebaseerd beheer wordt toegepast en dat verschillende governanceforums binnen de EU worden samengebracht, zoals die met betrekking tot het gemeenschappelijk visserijbeleid, de richtlijn betreffende maritieme ruimtelijke planning en de Kaderrichtlijn mariene strategie.

Net als bij veel andere mondiale uitdagingen (zoals luchtverontreiniging en klimaatverandering) is bij de zorg voor gezonde zeeën in Europa ook een wereldwijde aanpak nodig. De Europese Unie houdt in oktober in Malta, editie 2017 van de conferentie 'Our Ocean', om internationale samenwerking te bevorderen en kwesties in verband met mondiale oceaangovernance te bespreken. Bij deze gelegenheid zullen het Europees Milieuagentschap en de Europese Commissie het platform WISE-Marine presenteren. Via dat platform kan informatie over het mariene milieu op Europees niveau worden gedeeld ter ondersteuning van oceaangovernance en op ecosystemen gebaseerd beheer.

Hans Bruyninckx

Uitvoerend directeur EEA

Hoofdartikel gepubliceerd in editie nr. 2017/03 van de EEA Newsletter, september 2017