Οι χημικές ουσίες στην Ευρώπη: κατανόηση των επιπτώσεών τους στην ανθρώπινη υγεία και το περιβάλλον

Ποιες είναι οι βασικές ανησυχίες όσον αφορά τις επιπτώσεις των χημικών ουσιών στην ανθρώπινη υγεία και το περιβάλλον;

Τις τελευταίες δεκαετίες, με τη χημική ρύπανση να είναι ιδιαίτερα εμφανής, σημειώσαμε μεγάλη πρόοδο και διαθέτουμε πλέον στην ΕΕ πολύ καλύτερη προστασία από πολλές επιβλαβείς ουσίες. Ωστόσο, από το 1950 ως το 2000, ο όγκος της παγκόσμιας παραγωγής χημικών ουσιών υπερ-πενηνταπλασιάστηκε και, σε παγκόσμιο επίπεδο, καταχωρίζονται καθημερινά πολυάριθμες νέες χημικές ουσίες, με αποτέλεσμα να αυξάνεται συνολικά η πίεση που ασκούν οι χημικές ουσίες στο περιβάλλον και τους ανθρώπους και, κατ’ επέκταση, να αυξάνεται ο κίνδυνος βλάβης. Η έκθεση σε επιβλαβείς χημικές ουσίες, τόσο σε εσωτερικούς όσο και εξωτερικούς χώρους, μπορεί να έχει πολλές επιπτώσεις στην υγεία όπως, μεταξύ άλλων, αναπνευστικές και καρδιαγγειακές παθήσεις, αλλεργίες και καρκίνο.

Ομοίως, η άγρια πανίδα και χλωρίδα και τα οικοσυστήματα πλήττονται από τη χρήση, π.χ., παρασιτοκτόνων και την αθροιστική συσσώρευση ρύπων. Γίνονται μεν δοκιμές, όμως είναι χρονοβόρες και δαπανηρές και δεν μπορούν να καλύψουν όλα τα πιθανά σενάρια έκθεσης. Η εμπειρία μάς έχει διδάξει ότι ουσίες τις οποίες θεωρούσαμε κάποτε ασφαλείς συχνά αποδεικνύεται ότι έχουν επιπτώσεις που εκδηλώνονται πολύ αργότερα. Η πρόκληση που καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε είναι ουσιαστικά να διατηρήσουμε τα οφέλη που έχουν οι χημικές ουσίες για τους ανθρώπους και την οικονομία ελαχιστοποιώντας ταυτόχρονα τις παρενέργειές τους. 

Γίνεται ακόμη χρήση χημικών ουσιών οι οποίες θα έπρεπε να μας ανησυχούν;

Οι περισσότερες προσπάθειες στο παρελθόν επικεντρώνονταν σε μεμονωμένες ουσίες που θεωρούνταν επιβλαβείς. Το πρόβλημα είναι ότι μπορεί να χρειαστεί πολύς χρόνος μέχρι να έχουμε στη διάθεσή μας αρκετά στοιχεία για να αποδείξουμε πόσο επιζήμιες είναι ορισμένες χημικές ουσίες, οι οποίες έχουν στο μεταξύ εξαπλωθεί. Ενδεικτικά παραδείγματα αυτού του είδους παρέμβασης είναι η αντιμετώπιση των προβλημάτων που προκαλεί ο μόλυβδος στη βενζίνη και ορισμένα παρασιτοκτόνα. Ενίοτε, οι χημικές ουσίες υποκατάστασης μπορεί με τον έναν ή τον άλλον τρόπο να είναι εξίσου βλαβερές.

Ένα άλλο ζήτημα είναι ότι αυξάνεται διαρκώς η ανησυχία για τους κινδύνους που εγκυμονούν τα μείγματα χημικών ουσιών και για τη μεταξύ τους αλληλεπίδραση, παράμετρος η οποία δεν εξετάζεται συνήθως κατά την αξιολόγηση των χημικών ουσιών. Σήμερα γνωρίζουμε επίσης ότι κάποιες πληθυσμιακές ομάδες, όπως π.χ. τα παιδιά και τα άτομα με χρόνια νοσήματα, είναι πιο ευάλωτες στις χημικές ουσίες απ’ ό,τι άλλες ομάδες.

Επιπλέον, δεν έχουν όλες οι χημικές ουσίες άμεσες επιπτώσεις. Κάποιες εξ αυτών μπορούν να οδηγήσουν στην εκδήλωση ασθενειών πολύ αργότερα στη ζωή ενός ανθρώπου, όπως ενδεικτικά οι ενδοκρινικοί διαταράκτες οι οποίοι προκαλούν μείωση της γονιμότητας και αύξηση της χοληστερίνης, ενώ ευνοούν και την παχυσαρκία. Ορισμένες χημικές ουσίες εμφανίζουν επιπτώσεις ακόμη και σε πολύ μικρές δόσεις, ενώ άλλες μπορούν να περάσουν απαρατήρητες έως ότου τα επίπεδα συσσώρευσής τους στον οργανισμό αγγίξουν ένα κρίσιμο σημείο που οδηγεί στην εκδήλωση προβλημάτων υγείας. Γενικότερα, οι γνώσεις μας για τις επιπτώσεις της πίεσης που ασκούν συνολικά οι χημικές ουσίες στους ανθρώπους και στα οικοσυστήματα είναι ακόμη πολύ περιορισμένες. 

Ποιες ενέργειες γίνονται σε επίπεδο ΕΕ για την αντιμετώπιση του ζητήματος των χημικών ουσιών;

Η ΕΕ καταβάλλει προσπάθειες σε διάφορα μέτωπα για να προστατεύσει τους πολίτες. Καταρχάς, διαθέτουμε τη νομοθεσία REACH που είναι μάλλον η πλέον προηγμένη νομοθεσία παγκοσμίως στον τομέα των χημικών ουσιών και η οποία τελεί επί του παρόντος υπό αναθεώρηση. Επίσης, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή διενεργεί επί του παρόντος έλεγχο της καταλληλότητας και της αποδοτικότητας του κανονιστικού πλαισίου (REFIT) που διέπει τις χημικές ουσίες. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο έχει θέσει το ζήτημα των μειγμάτων χημικών ουσιών και των κύκλων καθαρών υλών στην κυκλική οικονομία και, σε συνδυασμό με αυτό, η Επιτροπή επεξεργάζεται μια στρατηγική για ένα μη τοξικό περιβάλλον.

Αρκετοί είναι επίσης οι οργανισμοί της ΕΕ που ασχολούνται με διάφορες πτυχές των χημικών ουσιών. Ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Χημικών Προϊόντων στο Ελσίνκι στηρίζει την εφαρμογή της νομοθεσίας REACH, ενώ η Ευρωπαϊκή Αρχή για την Ασφάλεια των Τροφίμων στην Πάρμα ασχολείται με τον εντοπισμό ουσιών που θα μπορούσαν να καταλήξουν στο πιάτο μας. Υπάρχει ένας οργανισμός της ΕΕ που ελέγχει την ασφάλεια των φαρμάκων, ένας άλλος που ασχολείται με την ασφάλεια και την υγεία στην εργασία, και πλέον υπάρχει επίσης μια νέα ειδική πρωτοβουλία με αντικείμενο την παρακολούθηση των βιολογικών δεικτών του ανθρώπου προκειμένου να συγκεντρωθούν καλύτερης ποιότητας πληροφορίες για την πραγματική έκθεση των πολιτών στις χημικές ουσίες. Γίνονται επομένως πολλές ενέργειες, όμως τα ερωτήματα καλά κρατούν: χρησιμοποιούμε τα σωστά εργαλεία για να αντιμετωπίσουμε το ζήτημα της ύπαρξης τόσων πολλών χημικών ουσιών; Μπορούμε να κάνουμε περισσότερα σε σχέση με τον κύκλο ζωής των προϊόντων και των χημικών ουσιών;

Τι είναι η πρωτοβουλία για την παρακολούθηση των βιολογικών δεικτών του ανθρώπου;

Η πρωτοβουλία για την παρακολούθηση των βιολογικών δεικτών του ανθρώπου στην Ευρώπη (HBM4EU), στην οποία συμμετέχει ο ΕΟΠ, έχει ως αντικείμενο τη διερεύνηση της έκθεσης των πολιτών της ΕΕ σε χημικές ουσίες, ανεξαρτήτως πηγής. Μέσω της συλλογής και της ανάλυσης δειγμάτων αίματος, επιχειρείται να διαπιστωθεί, για παράδειγμα, εάν υπάρχουν τοπικά ή περιφερειακά σημεία έκθεσης σε χημικές ουσίες, ποιες είναι οι χημικές ουσίες στις οποίες εκτίθενται οι άνθρωποι, και αν ορισμένες πληθυσμιακές ομάδες εκτίθενται περισσότερο από άλλες. Οι πληροφορίες αυτές αναμένεται να συμβάλουν στον εντοπισμό των πηγών ρύπανσης και να αποτελέσουν χρήσιμο εργαλείο για τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής στην ιεράρχηση και στοχοθέτηση των παρεμβάσεων.

Άλλη συνιστώσα του συγκεκριμένου έργου είναι η παροχή αξιόπιστης και πραγματικής ενημέρωσης σχετικά με τις χημικές ουσίες στους πολίτες. Έχει διαπιστωθεί στο παρελθόν, ιδίως στη Βόρεια Ευρώπη, ότι η ενεργός συμμετοχή των πολιτών, για παράδειγμα μέσω ΜΚΟ, μπορεί να συμβάλει στον διάλογο και στη συνεργασία με επιχειρήσεις και υπεύθυνους χάραξης πολιτικής, δύο σημαντικά προαπαιτούμενα για να υπάρξει θετική αλλαγή.

Σε ποιες άλλες ενέργειες προβαίνει ο ΕΟΠ σε σχέση με τις χημικές ουσίες και το περιβάλλον;

Ο ΕΟΠ διαδραματίζει γενικό ρόλο στην ανάπτυξη των απαραίτητων γνώσεων για τις επιπτώσεις των χημικών ουσιών στο περιβάλλον και την ανθρώπινη υγεία, όπως επίσης στην πρόληψη και τη διαχείριση των αποβλήτων στην κυκλική οικονομία.

Ταυτόχρονα, μεγάλο μέρος των εργασιών που εκπονεί ο ΕΟΠ σε διάφορους θεματικούς τομείς συνδέεται και με τις χημικές ουσίες. Αυτές ευθύνονται, για παράδειγμα, σε μεγάλο βαθμό για τις επιπτώσεις της ατμοσφαιρικής ρύπανσης, των εκπομπών της βιομηχανίας, των αερίων του θερμοκηπίου, των ουσιών που καταστρέφουν τη στοιβάδα του όζοντος και των επιμολυντών νερού και εδάφους. Για κάποιες από τις ουσίες αυτές, ο ΕΟΠ αναπτύσσει δείκτες και συμβάλλει στην ελεύθερη διάθεση των σχετικών στοιχείων στους ερευνητές, στους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής και στο κοινό. Αυτό γίνεται τόσο μέσω του διαδικτυακού του τόπου όσο και μέσω άλλων διαδικτυακών τόπων, όπως η πλατφόρμα ενημέρωσης για την παρακολούθηση των χημικών ουσιών (IPCHEM). Συνολικά, ο ΕΟΠ, αν και ο ρόλος του στον συγκεκριμένο τομέα είναι σχετικά μικρός, πιστεύω ότι μπορεί να συμβάλει σημαντικά στη διερεύνηση του ευρύτερου κοινωνικού πλαισίου, εξετάζοντας, μεταξύ άλλων, με ποιον τρόπο οι χημικές ουσίες δρουν ως παράγοντες παρεμπόδισης ή διευκόλυνσης της μετάβασης της Ευρώπης προς μια κυκλική οικονομία με χαμηλές εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα.

Xenia Trier

Εμπειρογνώμονας του ΕΟΠ σε θέματα χημικών ουσιών

Η συνέντευξη δημοσιεύθηκε στο τεύχος 2017/2 του ενημερωτικού δελτίου του ΕΟΠ τον Ιούνιο του 2017