Υγιείς και παραγωγικές θάλασσες στην Ευρώπη και πέρα από αυτή

Η Ευρώπη περιβάλλεται από ωκεανούς και θάλασσες που, στο πέρασμα της Ιστορίας, έχουν διαμορφώσει το κλίμα, την οικονομία και την κοινωνία της. Η θάλασσα έχει προσφέρει θέσεις απασχόλησης στις παράκτιες κοινότητες και θρεπτική τροφή σε ολόκληρη την Ευρώπη. Στις θαλάσσιες εμπορικές οδούς μεταφέρονται τρόφιμα μαζί με νέες ιδέες και καινοτομία, ενώ τα ωκεάνια ρεύματα μεταφέρουν θερμότητα από τις τροπικές περιοχές στους πόλους, καθιστώντας το κλίμα στη Βόρεια Ευρώπη καταλληλότερο για την εγκατάσταση των ανθρώπων.

Στην πραγματικότητα, οι ωκεανοί καλύπτουν περίπου το 70% της επιφάνειας του πλανήτη μας και διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στη διατήρηση της ζωής στη Γη. Φιλοξενούν πλήθος ειδών και οικοτόπων ενώ, κάθε χρόνο, ανακαλύπτονται νέα είδη και οικότοποι, καθένα με μοναδικά χαρακτηριστικά. Οι ωκεανοί, πέραν του ότι συμβάλλουν στη ρύθμιση του κλίματος παγκοσμίως και στηρίζουν τη βιοποικιλότητα, αποτελούν επίσης τον μεγαλύτερο υποδοχέα διοξειδίου του άνθρακα. Δεσμεύουν διοξείδιο του άνθρακα από την ατμόσφαιρα και βοηθούν στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Επίσης, προσφέρουν ευκαιρίες απασχόλησης. Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η «γαλάζια» οικονομία αντιπροσωπεύει περίπου 5,4 εκατομμύρια θέσεις εργασίας και παράγει ακαθάριστη προστιθέμενη αξία ύψους σχεδόν 500 δισ. ευρώ ετησίως.

Θάλασσες υπό πίεση

Δυστυχώς, οι ωκεανοί, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που περιβάλλουν την Ευρώπη, υφίστανται αυξανόμενες πιέσεις από τις ανθρώπινες δραστηριότητες και την κλιματική αλλαγή. Πρόσφατες αξιολογήσεις καταδεικνύουν σαφώς ότι τα θαλάσσια οικοσυστήματα υποβαθμίζονται ή μεταβάλλονται. Η κλιματική αλλαγή έχει επιφέρει άνοδο της θερμοκρασίας και η δυνητική οξίνιση των ωκεανών μπορεί να αποδυναμώσει περαιτέρω την οικολογική ανθεκτικότητα των θαλασσών της Ευρώπης. Μεγάλο μέρος των πιέσεων προέρχεται από δραστηριότητες που ασκούνται στη θάλασσα, όπως η άντληση και η παραγωγή φυσικών πόρων (ορυκτών, ψαριών, οστρακοειδών, κ.λπ.), οι μεταφορές, η παραγωγή ενέργειας και η ρύπανση, συμπεριλαμβανομένης της απόρριψης αλιευτικών εργαλείων. Για παράδειγμα, η εντατική αλιεία με τράτα βυθού προκαλεί υλικές φθορές στον πυθμένα της θάλασσας, καταστρέφοντας οικοτόπους. Επιπλέον, τα ερματικά ύδατα εισάγουν ξένα είδη, τα οποία μπορούν να επηρεάσουν ολόκληρα οικοσυστήματα, ιδίως σε περιφερειακές ημίκλειστες θάλασσες, όπως η Βαλτική Θάλασσα και ο Εύξεινος Πόντος.

Χερσαίες δραστηριότητες –όπως η χρήση γεωργικών λιπασμάτων και βιομηχανικών χημικών, καθώς και τα λύματα– εντείνουν τις πιέσεις. Για παράδειγμα, τα βιομηχανικά λιπάσματα περιέχουν χημικά όπως φώσφορο και άζωτο, τα οποία όταν φτάσουν στο θαλάσσιο περιβάλλον ενεργούν ως θρεπτικές ουσίες προκαλώντας, μεταξύ άλλων, άνθιση φυτοπλαγκτού. Αυτή η υπέρμετρη ανάπτυξη άλγεων μπορεί να εξαντλήσει το οξυγόνο στο νερό, προκαλώντας ασφυξία σε άλλα υδρόβια είδη. Ομοίως, οι πλαστικές συσκευασίες και τα μικροπλαστικά που χρησιμοποιούνται σε προϊόντα προσωπικής υγιεινής φτάνουν στους ωκεανούς μέσω των αποχετευτικών συστημάτων και των ποταμών. Τα πλαστικά κατακερματίζονται και μικρά κομμάτια εκλαμβάνονται κατά λάθος ως τροφή από πολλά θαλάσσια είδη και μπορεί να αποβούν μοιραία. Εισχωρούν ακόμη και στην τροφική αλυσίδα. Η ζήτηση πρώτων υλών και άλλων πόρων σε παγκόσμιο και ευρωπαϊκό επίπεδο δελεάζει τις χώρες και τις επιχειρήσεις να αναζητήσουν νέες ευκαιρίες πέρα από τις χερσαίες και τις παράκτιες ζώνες, με πιθανό αποτέλεσμα την άσκηση περαιτέρω πίεσης στο θαλάσσιο περιβάλλον.

Η γαλάζια οικονομία στην Ευρώπη

Αναγνωρίζοντας τόσο την οικολογική όσο και την οικονομική σημασία των ευρωπαϊκών θαλασσών, η ΕΕ έχει θεσπίσει μια σειρά πολιτικών και μέτρων που αφορούν τον σχεδιασμό και τη ρύθμιση της βιώσιμης χρήσης των θαλασσών της Ευρώπης και καλύπτουν διάφορες δραστηριότητες, όπως η αλιεία, η υπεράκτια παραγωγή ενέργειας και η προστασία της θαλάσσιας βιοποικιλότητας. Η οδηγία πλαίσιο για τη θαλάσσια στρατηγική, η οποία εκδόθηκε το 2008, έχει ως σκοπό τη διασφάλιση συνοχής μεταξύ των σχετικών πολιτικών της ΕΕ και καθορίζει τρεις επιμέρους στόχους για τις θάλασσες της Ευρώπης: να είναι «παραγωγικές», «υγιείς» και «καθαρές». Οι προσπάθειες αυτές συνάδουν με την ατζέντα της ΕΕ για τη γαλάζια ανάπτυξη — μια μακροπρόθεσμη στρατηγική για τη στήριξη της βιώσιμης ανάπτυξης στους τομείς της θάλασσας και της ναυτιλίας συνολικά, η οποία συνοδεύεται από την οδηγία για τον θαλάσσιο χωροταξικό σχεδιασμό. Η πολιτική της ΕΕ στον τομέα αυτό ευθυγραμμίζεται επίσης με τους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης, και συγκεκριμένα με τον στόχο 14 και τον στόχο 6.

Με βάση τα διαθέσιμα στοιχεία, η αξιολόγηση του ΕΟΠ με τίτλο «State of Europe’s seas» (Η κατάσταση των θαλασσών της Ευρώπης) κατέληξε στο συμπέρασμα πως παρότι οι θάλασσες της Ευρώπης μπορούν να θεωρούνται παραγωγικές, δεν μπορούν να θεωρούνται υγιείς ή καθαρές. Ωστόσο, έχουν σημειωθεί ορισμένες βελτιώσεις σε κάποιους τομείς. Για παράδειγμα, τα κράτη μέλη της ΕΕ έχουν ήδη χαρακτηρίσει πάνω από το 9 % των θαλασσών τους ως θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές. Ομοίως, οι πιέσεις για την αλιεία και το φορτίο θρεπτικών συστατικών φαίνεται να υποχωρούν. Ωστόσο, παρά τις βελτιώσεις αυτές, ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιούμε τις θάλασσές μας εξακολουθεί να μην είναι βιώσιμος και απειλεί όχι μόνο την παραγωγικότητα των θαλασσών μας, αλλά και την ευημερία μας. 

Προσπάθειες σε ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο

Οι θάλασσες αποτελούν μέρος του ευρωπαϊκού φυσικού κεφαλαίου και για την προστασία και εκμετάλλευσή τους απαιτείται η εφαρμογή μιας προσέγγισης διαχείρισης με βάση το οικοσύστημα, η οποία θα πρέπει να υπερβαίνει τη λήψη μέτρων σε τομεακό επίπεδο. Πολλές από τις πιέσεις συνδέονται με τα μη βιώσιμα πρότυπα κατανάλωσης και παραγωγής ή τις χερσαίες ανθρώπινες δραστηριότητες ή με τη ζήτηση. Δεδομένου αυτού, η βελτίωση της διαχείρισης των αστικών αποβλήτων (λιγότερα πλαστικά στη φύση) ή η στροφή σε πιο καθαρούς τρόπους μεταφοράς (χαμηλότερες εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου) μπορούν να βοηθήσουν το θαλάσσιο περιβάλλον όσο και οι βελτιώσεις που σημειώνονται όσον αφορά τις βιώσιμες πρακτικές στην αλιεία. Τα τελευταία έτη, οι πολιτικές της ΕΕ, όπως η δέσμη μέτρων για την κυκλική οικονομία, η δέσμη μέτρων για το κλίμα και την ενέργεια και η στρατηγική για χαμηλές εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα στρέφονται ολοένα και περισσότερο σε ολοκληρωμένες προσεγγίσεις για την αντιμετώπιση ευρύτερων κοινωνικοοικονομικών και περιβαλλοντικο-κλιματικών προκλήσεων.

Στο πλαίσιο του θαλάσσιου περιβάλλοντος, μια ολοκληρωμένη προσέγγιση συνεπάγεται την υιοθέτηση πρακτικών διαχείρισης με βάση το οικοσύστημα, καθώς και τη σύγκληση διαφορετικών φόρουμ διακυβέρνησης στο πλαίσιο της ΕΕ, όπως εκείνων που αφορούν την κοινή αλιευτική πολιτική, την οδηγία για τον θαλάσσιο χωροταξικό σχεδιασμό και την οδηγία πλαίσιο για τη θαλάσσια στρατηγική.

Όπως συμβαίνει και με πολλές άλλες προκλήσεις παγκόσμιου επιπέδου –όπως η ρύπανση του αέρα, και η κλιματική αλλαγή– η διασφάλιση της υγείας των θαλασσών της Ευρώπης απαιτεί επίσης μια προσέγγιση σε παγκόσμιο επίπεδο. Για να διευκολυνθεί η παγκόσμια συνεργασία και να αντιμετωπιστούν ζητήματα που συνδέονται με την παγκόσμια ωκεάνια διακυβέρνηση, η Ευρωπαϊκή Ένωση θα φιλοξενήσει το 2017 την ετήσια διάσκεψη «Our Ocean» (Ο Ωκεανός μας) που θα πραγματοποιηθεί στη Μάλτα τον Οκτώβριο. Με την ευκαιρία αυτή, η Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα παρουσιάσουν τη WISE-Marine, μια πλατφόρμα ανταλλαγής πληροφοριών σχετικά με το θαλάσσιο περιβάλλον σε ευρωπαϊκή κλίμακα για τη στήριξη της ωκεάνιας διακυβέρνησης και της διαχείρισης με βάση το οικοσύστημα.

Hans Bruyninckx

Εκτελεστικός διευθυντής του ΕΟΠ

Κύριο άρθρο που δημοσιεύθηκε στο τεύχος 2017/03 του ενημερωτικού δελτίου του ΕΟΠ τον Σεπτέμβριο του 2017