Doeltreffendheid hulpbronnen en afval

De Europese economie hangt af van een ononderbroken aanvoer van natuurlijke hulpbronnen en materialen, waaronder water, gewassen, hout, metalen, mineralen en energiedragers. Een groot deel van deze materialen wordt ingevoerd. Deze afhankelijkheid kan ons in toenemende mate kwetsbaar maken naarmate de wereldwijde concurrentie om natuurlijke hulpbronnen sterker wordt.

De voorbije jaren is met betrekking tot het gebruik van natuurlijke hulpbronnen, productie, consumptie en afval op politiek niveau hoog ingezet op het concept ‘circulaire economie’ en aanverwante beleidslijnen. Doel daarbij is de grondstoffenkringloop te sluiten door producten, materialen en hulpbronnen zo lang mogelijk hun waarde te doen behouden in de economie. Op die manier wordt minder afval geproduceerd en minder primair materiaal verbruikt, waardoor ook de druk op de hulpbronnen afneemt.

Het gebruik van hulpbronnen en de productie en verwerking van afval leiden tot een aanzienlijke druk op het milieu bij de winning, de productie, het gebruik en in de eindfase van de levenscyclus. In het milieubeleid wordt er dan ook naar gestreefd minder materialen in de economie te gebruiken, de efficiëntie van hulpbronnen te verbeteren, minder afval te produceren en afval in grondstoffen om te zetten. 

Het gebruik van hulpbronnen in Europa is de afgelopen tien jaar gedaald. Dit houdt grotendeels verband met trends in de economische groei en structurele veranderingen in de economie als gevolg van de financiële crisis. Het gebruik en de efficiëntie van hulpbronnen lopen vandaag sterk uiteen van land tot land, en een deel van de veroorzaakte druk vindt buiten de grenzen van Europa plaats door de wereldwijde handel.

De afgelopen jaren lag de nadruk op de voorzieningszekerheid van kritieke grondstoffen. Nu zijn echter afvalpreventie en afvalbeheer een essentieel aspect van de circulaire economie.

Europa produceert nog steeds een grote hoeveelheid afval, maar de trend is vrij stabiel en de afvalproductie staat hoe langer hoe meer los van de economische ontwikkeling. Tegelijkertijd wordt afval steeds meer gezien als een waardevolle hulpbron voor de Europese economie. Het aandeel gerecycled afval neemt langzaam toe, terwijl de hoeveelheid gestort afval daalt. Er zijn evenwel nog steeds grote verschillen tussen de landen onderling.

De uitgebreide afvalwetgeving op EU-niveau is een belangrijke motor voor een beter afvalbeheer.

 In het 7e MAP wordt het verbeteren van de hulpbronnenefficiëntie vermeld als een van de drie hoofddoelstellingen om de visie van ‘goed leven, binnen de grenzen van onze planeet’ tegen 2050 te verwezenlijken:

• het beschermen, behouden en verbeteren van het natuurlijk kapitaal van de Unie;
• het omvormen van de Unie tot een hulpbronnenefficiënte, groene en concurrerende koolstofarme economie;
• het beschermen van de burgers van de Unie tegen milieu-gerelateerde druk en risico’s voor de volksgezondheid en het welzijn.

De brede doelstellingen van het 7e MAP worden ondersteund door een reeks meer specifieke beleidsinstrumenten. Hulpbronnenefficiëntie en afval en secundaire hulpbronnen zijn essentiële onderdelen van het zogeheten beleid voor een circulaire economie. In het EU-actieplan voor de circulaire economie is een concreet en ambitieus actieprogramma vastgesteld, met maatregelen die de hele cyclus omvatten.

De verschillende elementen van het circulaire economiemodel worden behandeld in specifieke beleidslijnen. In het geval van hulpbronnenefficiëntie gaat het om het stappenplan voor efficiënt hulpbronnengebruik in Europa en de routekaart voor een koolstofarme economie.

Met een andere reeks beleidsmaatregelen wordt gepoogd het lineaire ‘pak-maak-consumeer-verwijder’-groeipatroon om te buigen in een circulair model dat berust op het behoud van het nut van producten, onderdelen en materialen en op het behoud van de waarde ervan in de economie. Zoals opgemerkt in het EU-actieplan voor de circulaire economie zullen daarvoor veranderingen in de toeleveringsketens nodig zijn, onder meer op het gebied van productontwerp, bedrijfsmodellen, consumptiekeuzes en de preventie en het beheer van afval.

De EU-afvalwetgeving is een van de belangrijkste beleidsbepalende factoren. De voornaamste EU-afvalrichtlijnen zijn in 2018 herzien. Het gaat om de kaderrichtlijn afvalstoffen, de richtlijn betreffende verpakking en verpakkingsafval, de richtlijn betreffende het storten van afvalstoffen, de richtlijn inzake batterijen en accu’s, de richtlijn betreffende afgedankte elektrische en elektronische apparatuur en de richtlijn inzake autowrakken.

De herziene richtlijnen leggen de lat hoger voor het recyclen van stedelijk en verpakkingsafval, terwijl het storten van stedelijk afval verder moet worden teruggedrongen. Tegen 2030 moet de helft minder voedsel worden verspild, en gevaarlijke afvalstoffen en bioafval afkomstig van huishoudens zullen afzonderlijk moeten worden ingezameld. Bovendien voorzien de nieuwe regels in een ruimer gebruik van doeltreffende economische instrumenten, zoals regelingen voor uitgebreide producentenverantwoordelijkheid.

Het EEA investeert voortdurend in het versterken van de kennisbasis over hulpbronnenefficiëntie en de circulaire economie, met inbegrip van afval, alsook in capaciteitsopbouw en overdracht van ervaring binnen het Europees milieuobservatie- en -informatienetwerk (Eionet).

Het EEA analyseert materiaalstromen alsmede gegevens en informatie over afval en produceert bijbehorende indicatoren en beoordelingen. De voortgang van het beleid wordt geanalyseerd in drie parallelle reeksen rapporten over afvalpreventie en hulpbronnenefficiëntie/circulaire economie. Een overkoepelend perspectief wordt geboden in rapporten over de circulaire economie en in bijdragen aan geïntegreerde beoordelingen, bijvoorbeeld de EEA-reeks ‘Het milieu in Europa: Toestand en verkenningen’ (de zogeheten SOER-rapporten).

Regelmatig worden gedetailleerde analyses gemaakt van welbepaalde aspecten van het beleid inzake hulpbronnenefficiëntie en de circulaire economie, waarbij aandacht wordt besteed aan onderwerpen als monitoring, doelstellingen, marktgebaseerde instrumenten en andere interventiestrategieën.

Interactie met belanghebbenden en capaciteitsopbouw met betrekking tot deze beoordelingen vormen een belangrijk onderdeel van de werkzaamheden. Zo zijn er regelmatige contacten via Eionet en workshops met de nationale referentiecentra over afval en over hulpbronnenefficiëntie en de circulaire economie.

De huidige werkzaamheden zijn voornamelijk gericht op het verbeteren van het empirisch materiaal over hulpbronnenefficiëntie, circulaire economie en afval. Er zijn bijdragen aan de SOER-reeks gepland, met de nadruk op thematische informatie (afval en gebruik van hulpbronnen) en systemische analyse van de overgang naar een circulaire economie. 

In de herziene afvalrichtlijnen heeft het EEA de taak gekregen om de tenuitvoerlegging van de afvalwetgeving in de EU-lidstaten te ondersteunen. Om de twee jaar zal het EEA de afvalpreventieprogramma’s van de lidstaten evalueren en de vooruitgang op het gebied van afvalpreventie en de overgang naar een circulaire economie beoordelen.

Wat afvalbeheer betreft, zal het EEA de Europese Commissie helpen bij het beoordelen van de prestaties van de EU-lidstaten ten aanzien van de nieuwe doelstellingen voor de recycling en het storten van stedelijk afval en de recycling van verpakkingsafval. De resultaten zullen dienen als input voor een mechanisme voor vroegtijdige waarschuwing.