Güvenli ve sürdürülebilir kimyasallar

Akşam yemeğinde balık ve yanında basit bir salata mı yemeyi düşünüyorsunuz? Yoksa saçınızı boyamanın veya yıkamanın zamanı mı geldi? Tabağımızdaki balıktan kozmetik ve temizlik ürünlerine kadar birçok kimyasal maddeye günlük olarak maruz kalıyoruz. Kimyasallara ve maruz kalma süremize bağlı olarak, bu durum sağlığımızı etkileyebilir.

Düşük dozlarda ve uzun süreler boyunca zehirli kimyasallara maruz kalabiliriz ve bunun farkında olmayabiliriz. PFAS gibi kalıcı kimyasallardan mikroplastiklere kadar Avrupa'nın nehir ve denizlerindeki kirlilik, diyetlerimize dahil ettiğimiz balık ve deniz ürünlerine kadar ulaşabilmektedir. Benzer bir risk yediğimiz ürünler için de söz konusudur. Öğleden sonra atıştırdığımız portakallar ve armutlar pestisit kalıntılarıyla kirlenmiş olabilir.

Pestisitlerdeki kimyasallar

Pestisitlerde kullanılan bazı kimyasalların diyabet, kanser ve nörodejeneratif hastalıkların yanı sıra doğurganlıkta azalma ve doğum kusurları da dahil olmak üzere çeşitli kronik hastalıklara neden olduğu bilinmektedir veya bu konuda şüpheler bulunmaktadır. Son izleme verileri diyetlerimizde pestisitlere tek tek  maruz kalmanın sağlık riski oluşturmasının olası olmadığını gösterse de, günlük diyetlerimizde pestisit karışımlarına maruz kalıyoruz. Bunların kümülatif etkilerinin daha iyi anlaşılması gerekmektedir.

Avrupa'da bir insan biyo-izleme araştırma projesi (HBM4EU), binlerce Avrupalı gönüllüde bir dizi tehlikeli kimyasalı araştırdı. Test edilen kişilerin %84'ünün kanında en az iki farklı pestisit bulunmuştur.

Pestisitlerin gıda üretimi için hayati önem taşıyan polen taşıyıcılar ve diğer böcekler üzerindeki etkilerinden de dolaylı olarak etkilenebiliriz.

Son yıllarda, pestisitlerde bulunan birçok madde AB'de yasaklanmıştır. Bununla birlikte, çevre dostu böcek kontrolü veya organik ve hassas tarıma geçiş yoluyla, kullandığımız pestisitlerin genel miktarını azaltmamız gerekmektedir. Ayrıca, yeni kimyasalların kullanımına ve satışına izin verilmeden önce daha etkili kontroller ve kurallar oluşturulması gerekmektedir.

Bisfenoller, ftalatlar ve PFAS

Endişelerden biri bisfenoller olarak bilinen bir grup kimyasaldır. Bu sentetik kimyasallar plastik ve reçine üretiminde kullanılmaktadır. AB'de Bisfenol A artık bebek biberonlarında kullanılamıyor. Bu endokrin bozucu madde bir kez yutulduğunda, vücudumuzun hormon üretme ve düzenleme şekline müdahale ederek gelişimsel sorunlara neden olabiliyor.

On ülkeden HBM4EU katılımcılarının %90'ından fazlasının vücudunda bisfenol A bulunmuştur. Bisfenol A'ya ilişkin endişeler, onun yerine, katılımcıların %60'ından fazlasında tespit edilen bisfenol S ve bisfenol F kullanılmasına yol açmıştır. Avrupa'daki çocukların ve ergenlerin %17'sinden fazlası, plastikleri daha yumuşak hale getirmek için kullanılan bir başka kimyasal ailesi olan ftalatlara maruz kalma riski altındadır.

Bir de binlerce sentetik kimyasaldan oluşan bir grup olan PFAS (Per- ve polifloroalkil maddeler) bulunuyor. Bu gruptaki kimyasallar kalıcıdır, yani çevrede sonsuza kadar kalabilirler. Tavalardaki yapışmaz kaplamalardan ojeye, su itici kumaşlara ve ilaçlara kadar çok çeşitli ürünlerde kullanılırlar ve  her yerde bulunabiliyorlar.

Bu kalıcı kimyasalların sadece birkaçı ayrıntılı bir şekilde incelenmiştir. Ancak en çok incelenenlerin zehirli olduğunu ve sağlığa önemli etkileri olduğunu biliyoruz. Bazı PFAS'ler  canlı organizmalarda da biyolojik olarak birikir ve sofralarımızdaki balık ve etlerde yüksek konsantrasyonlara ulaşabilir. Diğer PFAS'ler yeraltı sularına karışarak içme suyunu kirletebilir.

Şekil1. PFAS'nin insan sağlığı üzerindeki etkileri

Kaynak: AÇA (2019).

Güvenli ve sürdürülebilir kimyasallara doğru

Avrupa, tehlikeli kimyasal maddelerin büyük miktarlarda üretimini ve tüketimini sürdürmektedir. Daha sonra çevreye salınan bu maddeler sağlık riski oluşturabilir. Aynı zamanda Avrupa, en kısıtlayıcı kimyasal yasalara ve AB Kimyasallar Stratejisi ve Sıfır Kirlilik Eylem Planı gibi küresel çapta   en iddialı politikalara sahiptir.

Endüstriyel kimyasallar REACH Tüzüğü  aracılığıyla düzenlenmektedir. Biyositler, pestisitler, kozmetikler ve farmasötikler gibi belirli ürünlere ilişkin başka yasalar da mevcuttur. Gıdalardaki kimyasal kirleticiler ve pestisit kalıntıları için de sınırlamalar mevcuttur.

Genel olarak, Avrupa Yeşil Mutabakatı ve onun sıfır kirlilik eylem planı, hava, su ve toprak kirliliğinin artık sağlığa ve doğaya zarar vermediği toksin içermeyen bir çevreyi hedeflemektedir.

Tehlikeli kimyasallar, ekosistemlerin ve insanların bir kimyasal karışıma maruz kalması ile sağlığımız ve çevremiz için ciddi ve giderek büyüyen bir endişe kaynağı olmaya devam etmektedir. Ancak bu kimyasal maddelerin üretilmesinin bir nedeni vardır. Bizi yangınlardan veya yağmurdan korurlar, yiyeceklerimizi daha uzun süre muhafaza ederler ve mahsullerimizi korurlar. Peki ya zararlı olanları aşamalı olarak ortadan kaldırırken daha güvenli ve sürdürülebilir alternatifleri ile değiştirebilsek ne olurdu?

Özetle: kimyasallar ve sağlık

• Avrupa, bazıları çevreye veya insan sağlığına zarar verebilecek kimyasal maddeleri büyük miktarlarda üretimeyi ve tüketmeyi sürdürmektedir.
• Avrupa, AB Kimyasallar Stratejisi ve Sıfır Kirlilik Eylem Planı gibi küresel ölçekte en gelişmiş kimyasal yasalarına ve politikalarına sahiptir.
• İleriye dönük olarak, kimyasal kirliliği önlememiz ve tasarım açısından güvenli ve sürdürülebilir kimyasalları teşvik etmemiz gerekiyor.
• Zararlı maddelerin zorunlu olmayan kullanımlarını aşamalı olarak sonlandırmalı ve kimyasalların risklerini tek tek değil gruplar halinde yönetmeliyiz.

Ne yapabilirim?

• Tehlikeli kimyasallara daha az maruz kalmaya çalışın. Birçok kuruluş ürünlerdeki kimyasallar hakkında bilgi sağlamaktadır.
• Cıvanın etkileri nedeniyle hamilelik sırasında büyük balıklar gibi belirli ürünleri tüketmekten kaçının.
• Organik gıda gibi daha az tehlikeli kimyasalla üretilen ürünleri tercih edin. Ürünlerin üzerindeki 'PFAS içermez' gibi etiketleri kontrol edin.
• Daha fazla bilgi için: Vatandaş köşesi – HBM4EU – sağlıklı bir gelecek için bilim ve politika.