Grunty i gleby: w kierunku zrównoważonego gospodarowania tymi niezbędnymi zasobami

Na przestrzeni wieków krajobrazy zawsze zmieniały się w wyniku działań sił natury czy też działalności człowieka. Góry wypiętrzały się i obniżały, skały ulegały erozji, rzeki wysychały lub zmieniały swój bieg, tereny zalewowe pojawiały się i znikały. Działania człowieka przyczyniały się do niwelowania wzgórz, zaśmiecenia wybrzeży, wysychania terenów podmokłych, niszczenia szczytów górskich na cele górnicze, tworzenia sztucznych jezior i tam, wycinania lasów pod uprawę i wypas zwierząt, a także do tworzenia nowych krajobrazów. Coraz większa część krajobrazów naszej planety i pokrycia terenu jest w taki czy inny sposób modyfikowana w wyniku działalności człowieka. Miasta, rolnictwo i leśnictwo mają obecnie wpływ na  około 80% powierzchni Europy.

Rosnąca presja na grunty i gleby

Europejskie obszary miejskie rozrastają się, często kosztem żyznych gruntów rolnych. Powierzchnie betonowe i asfaltowe przyczyniają się do zasklepienia (uszczelnienia) gleby, uniemożliwiając jej tym samym realizację funkcji takich jak magazynowanie wody, produkowanie żywności i biomasy, regulowanie klimatu, ochrona przed szkodliwymi substancjami chemicznymi oraz zapewnianie środowiska życia. Woda deszczowa spływa po uszczelnionych powierzchniach zamiast wnikać w glebę, gdzie może być filtrowana i może uzupełnić poziom wód gruntowych. Drogi, linie kolejowe, kanały i miasta przyczyniają się do fragmentacji krajobrazu, co prowadzi do ograniczenia powierzchni siedlisk różnych gatunków, a tym samym szkodzi różnorodności biologicznej. Sposób użytkowania gruntów w Europie jest jedną z przyczyn, dla których UE nie jest na drodze do osiągnięcia celu dotyczącego powstrzymania utraty różnorodności biologicznej.

Europa nie poczyniła również postępów w realizacji celu politycznego polegającego na osiągnięciu przez wskaźnik zajmowania gruntów poziomu zerowego netto do 2050 r. Grunty rolne i tereny pół-naturalne są w dalszym ciągu wykorzystywane pod budowę miast oraz obiektów handlowych i przemysłowych. Ponadto wiele sektorów – przemysł, rolnictwo, gospodarstwa domowe, a nawet sektor oczyszczania ścieków – uwalnia zanieczyszczenia do gruntów i gleb. Zanieczyszczenia te mogą gromadzić się w glebie, a następnie dostać się do wód gruntowych, rzek i mórz. Nawet zanieczyszczenia pierwotnie emitowane do atmosfery mogą później osadzać się na powierzchni gruntów. Obecnie ślady różnych substancji zanieczyszczających można znaleźć nawet w najbardziej odległych zakątkach naszego kontynentu.

W ostatnich dziesięcioleciach całkowita powierzchnia obszarów wykorzystywanych do celów rolnych w Europie zmniejszyła się, a plony zwiększyły. Intensyfikacja rolnictwa umożliwiła produkcję żywności dla rosnącej populacji. Intensywne rolnictwo opierające się głównie na nawozach sztucznych i środkach ochrony roślin wywiera presję na zdrową i produktywną glebę, czyli ten zasób, który zapewnia jego funkcjonowanie. Jednocześnie w odległych regionach dochodzi do porzucania gruntów rolnych. Porzucanie gruntów rolnych ma szczególny wpływ na społeczności wiejskie, gdzie lokalne gospodarki tworzone są głównie przez małe gospodarstwa rolne o ograniczonych perspektywach ekonomicznych i niskiej produktywności, a przedstawiciele młodszych pokoleń migrują do miast.

Światowa konsumpcja i globalne oddziaływanie wymagają globalnych działań

Użytkowanie gruntów ma wymiar globalny. Wiele działań związanych z gruntami , w szczególności produkcja żywności i wydobycie zasobów, podlega globalnym mechanizmom rynkowym. Na przykład światowe zapotrzebowanie na paszę, żywność i bioenergię wpływa na lokalną produkcję rolną w wielu częściach świata, również w Europie. Susze i braki w produkcji w państwach-eksporterach wpływają na światowe ceny np. ryżu – podstawowego produktu żywnościowego dla miliardów ludzi. Międzynarodowe firmy mogą nabywać produktywne grunty rolne w Afryce i Ameryce Południowej, aby sprzedawać swoje produkty na całym świecie.

Sposób użytkowania gruntów i gleb jest również bezpośrednio związany ze zmianami klimatu. Gleby zawierają znaczne ilości węgla i azotu, które mogą być uwalniane do atmosfery, w zależności od sposobu użytkowania gruntów. Wycinanie lasów tropikalnych pod wypas bydła lub zalesianie w Europie może przechylić szalę równowagi globalnych emisji gazów cieplarnianych na jedną lub drugą stronę. Topnienie wiecznej zmarzliny z powodu wzrostu globalnej średniej temperatury może przyczynić się do uwolnienia dużej ilości gazów cieplarnianych, w szczególności metanu, oraz przyspieszyć wzrost temperatury. Zmiany klimatu mogą również w znaczący sposób wpłynąć na to, co i gdzie europejscy rolnicy[i] mogą produkować.

Biorąc pod uwagę ten fakt, wiele globalnych polityk ramowych, w tym Cele Zrównoważonego Rozwoju przyjęte przez ONZ, bezpośrednio i pośrednio dotyczy kwestii gruntów i gleb. Strategie europejskie są ukierunkowane na rozwiązywanie problemu zajmowania gruntów na potrzeby urbanizacji i infrastruktury, ograniczenie fragmentacji krajobrazu, redukcję emisji zanieczyszczeń i emisji gazów cieplarnianych oraz na ochronę gleb i różnorodności biologicznej. Jednak zarówno strategie europejskie jak i światowe, odnoszące się do wspomnianych obszarów polityki, zwłaszcza ochrony gleb, w niewystarczający sposób określają cele i zobowiązania, w szczególności te wiążące. Natomiast w obszarach, w których cele są określone, w tym tych związanych z ochroną przyrody i różnorodności biologicznej, celów tych nie osiągamy.