Άρθρο της σύνταξης — Γη και έδαφος: η πορεία προς τη βιώσιμη χρήση και διαχείριση αυτών των πόρων ζωτικής σημασίας

Ανά τους αιώνες, τα τοπία υφίστανται συνεχώς αλλαγές ως αποτέλεσμα των δυνάμεων της φύσης και των ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Το ύψος των βουνών αυξομειώνεται, πετρώματα διαβρώνονται, ποταμοί αποξηραίνονται ή αλλάζουν ροή, πλημμυρικές πεδιάδες εμφανίζονται και εξαφανίζονται. Το ανθρώπινο είδος έχει ισοπεδώσει λόφους, έχει μετατρέψει ακτογραμμές σε χώρους υγειονομικής ταφής, έχει αποξηράνει υγροβιότοπους, έχει κόψει βουνοκορφές για δραστηριότητες εξόρυξης, έχει δημιουργήσει τεχνητές λίμνες και φράγματα, έχει αποψιλώσει δάση για να μετατραπούν σε αγρούς και βοσκότοπους και έχει δημιουργήσει νέα τοπία. Ολοένα μεγαλύτερο ποσοστό των τοπίων και της κάλυψης γης στον πλανήτη μας μεταβάλλεται με κάποιον τρόπο ως αποτέλεσμα των ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Σήμερα, το 80 % περίπου της έκτασης της Ευρώπης καλύπτεται από πόλεις και από γεωργικές και δασικές εκτάσεις.

Οι πιέσεις που ασκούνται στη γη και στο έδαφος αυξάνονται

Οι αστικές περιοχές της Ευρώπης μεγαλώνουν, συχνά εις βάρος της γόνιμης γεωργικής γης. Οι επιφάνειες από σκυρόδεμα και άσφαλτο σφραγίζουν το έδαφος, παρεμποδίζοντας την επιτέλεση των λειτουργιών του, όπως η αποθήκευση νερού, η παραγωγή τροφίμων και βιομάζας, η ρύθμιση του κλίματος, η ρύθμιση επιβλαβών χημικών ουσιών και η φιλοξενία οικοσυστημάτων. Η βροχή που πέφτει σε σφραγισμένες επιφάνειες απορρέει αντί να διεισδύσει στο έδαφος όπου μπορεί να φιλτραριστεί και να αναπληρώσει τα υπόγεια ύδατα. Το οδικό δίκτυο, οι σιδηροδρομικές γραμμές, τα κανάλια και οι πόλεις κατακερματίζουν το τοπίο, περιορίζοντας την πανίδα και τη χλωρίδα σε ολοένα και μικρότερες εκτάσεις, βλάπτοντας με αυτό τον τρόπο τη βιοποικιλότητα. Ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιούμε τη γη στην Ευρώπη είναι ένας από τους λόγους που εξηγούν γιατί η ΕΕ δεν βρίσκεται σε τροχιά επίτευξης του στόχου της να ανασχέσει την απώλεια της βιοποικιλότητας.

Το ίδιο ισχύει και για την πορεία επίτευξης του στόχου πολιτικής για «μηδενική καθαρή δέσμευση γης έως το 2050» στην Ευρώπη. Πόλεις και εμπορικές και βιομηχανικές εγκαταστάσεις συνεχίζουν να καταλαμβάνουν γεωργική γη και ημιφυσικές εκτάσεις. Πολλοί τομείς —βιομηχανία, γεωργία, νοικοκυριά, ακόμη και η επεξεργασία λυμάτων— είναι ρυπογόνοι για τη γη και το έδαφος. Οι ρύποι που εκλύονται μπορούν να συσσωρεύονται στο έδαφος και, στη συνέχεια, να εισρέουν στα υπόγεια ύδατα, στα ποτάμια και στις θάλασσες. Ακόμη και οι ρύποι που εκλύονται αρχικά στην ατμόσφαιρα μπορούν στη συνέχεια να εναποτεθούν σε εκτάσεις γης. Σήμερα, ίχνη διαφόρων ρυπογόνων ουσιών εντοπίζονται ακόμη και στα πιο απομακρυσμένα μέρη της ηπείρου μας.

Κατά τις τελευταίες δεκαετίες η Ευρώπη έχει μειώσει τη συνολική έκταση που χρησιμοποιείται για τη γεωργία, ενώ έχει αυξήσει τις σοδειές. Με την εντατικοποίηση της γεωργίας μπορούμε να παράγουμε τρόφιμα για τον ολοένα αυξανόμενο πληθυσμό. Η εντατική γεωργία, η οποία βασίζεται κυρίως σε συνθετικά λιπάσματα και φυτοπροστατευτικά μέτρα, ασκεί επίσης πίεση στον ίδιο τον πόρο που την συντηρεί: στο υγιές και παραγωγικό έδαφος. Την ίδια στιγμή, βλέπουμε επίσης ορισμένες γεωργικές εκτάσεις να εγκαταλείπονται σε απομακρυσμένες περιοχές. Η εγκατάλειψη της γης επηρεάζει ιδίως τις αγροτικές κοινότητες, όπου οι τοπικές οικονομίες βασίζονται κατά κύριο λόγο σε μικρές γεωργικές εκμεταλλεύσεις με περιορισμένες οικονομικές προοπτικές και χαμηλή παραγωγικότητα, ενώ οι νεότερες γενιές τείνουν να μεταναστεύουν σε αστικές περιοχές.

Η παγκόσμια κατανάλωση και οι παγκόσμιες επιπτώσεις επιτάσσουν παγκόσμια δράση

Η χρήση της γης έχει μια παγκόσμια διάσταση. Πολλές από τις δραστηριότητες που συνδέονται με τη γη και τους πόρους της, και ιδίως η παραγωγή τροφίμων και η εξόρυξη πόρων, υπόκεινται σε δυνάμεις της παγκόσμιας αγοράς. Για παράδειγμα, η παγκόσμια ζήτηση για χoρτονομή, τρόφιμα και βιοενέργεια επηρεάζει τη γεωργική παραγωγή σε πολλά μέρη του κόσμου, μεταξύ άλλων και στην Ευρώπη. Οι ξηρασίες και οι ελλείψεις παραγωγής σε εξαγωγικές χώρες επηρεάζουν τις παγκόσμιες τιμές, για παράδειγμα του ρυζιού, το οποίο αποτελεί βασικό τρόφιμο για δισεκατομμύρια ανθρώπους. Πολυεθνικές εταιρείες μπορούν να αγοράζουν παραγωγικές γεωργικές εκτάσεις στην Αφρική και στη Νότια Αμερική με σκοπό την πώληση των προϊόντων τους σε ολόκληρο τον κόσμο.

Ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιούμε τη γη και το έδαφος συνδέεται επίσης άμεσα με την κλιματική αλλαγή. Το έδαφος περιέχει σημαντικές ποσότητες άνθρακα και αζώτου, οι οποίες μπορούν να απελευθερώνονται στην ατμόσφαιρα ανάλογα με το πώς χρησιμοποιούμε τη γη. Η αποψίλωση τροπικών δασών για τη βοσκή βοοειδών ή η φύτευση δασών στην Ευρώπη μπορεί να διαταράξει το 

παγκόσμιο ισοζύγιο εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου με τον έναν ή τον άλλο τρόπο. Το λιώσιμο των μόνιμα παγωμένων εδαφών λόγω της ανόδου της μέσης παγκόσμιας θερμοκρασίας μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα την έκλυση σημαντικών ποσοτήτων αερίων του θερμοκηπίου, ιδίως μεθανίου, και την επιτάχυνση της ανόδου της θερμοκρασίας. Η κλιματική αλλαγή μπορεί επίσης να προκαλέσει σημαντικές αλλαγές όσον αφορά το τι παράγουν οι Ευρωπαίοι γεωργοί[i] και πού το παράγουν.

Με αυτά τα δεδομένα, μεγάλος αριθμός παγκόσμιων πλαισίων πολιτικής, μεταξύ των οποίων οι στόχοι βιώσιμης ανάπτυξης του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, άπτονται είτε άμεσα είτε έμμεσα θεμάτων που αφορούν τη γη και το έδαφος. Οι ευρωπαϊκές πολιτικές αποσκοπούν στην αντιμετώπιση του προβλήματος της δέσμευσης γης, στη μείωση του κατακερματισμού του τοπίου, των ρύπων και των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, καθώς και στην προστασία της βιοποικιλότητας και του εδάφους. Εντούτοις, σε ορισμένους από τους προαναφερθέντες τομείς πολιτικής, και ιδίως σε αυτόν της προστασίας της κατάστασης του εδάφους, οι ευρωπαϊκές και παγκόσμιες πολιτικές δεν καθορίζουν στόχους και δεσμεύσεις, πόσο μάλλον δεσμευτικού χαρακτήρα. Σε άλλους τομείς, όπου προβλέπονται στόχοι, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που αφορούν την προστασία της φύσης και της βιοποικιλότητας, δεν επιτυγχάνουμε τους στόχους πολιτικής.

Προϋπόθεση για την ανάληψη επιτόπιας δράσης είναι η γνώση

Μία από τις προκλήσεις όσον αφορά τον καθορισμό και την επίτευξη στόχων είναι η υπέρβαση των ελλειμμάτων γνώσης. Η παρακολούθηση της προόδου προς την επίτευξη ενός συγκεκριμένου στόχου πρέπει να στηρίζεται σε γνώση, συμφωνημένες μεθόδους και εργαλεία. Χάρη στο Copernicus[ii], το πρόγραμμα γεωσκόπησης της ΕΕ, είμαστε πλέον σε θέση να έχουμε μια πολύ πιο ακριβή και λεπτομερή εικόνα της κάλυψης γης στην Ευρώπη και των μεταβολών που υφίσταται. Για παράδειγμα, μπορούμε να προσθέτουμε διαφορετικά στρώματα πληροφοριών σε αυτή την εικόνα ώστε να αξιολογούμε τις δυνητικές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην υγρασία του εδάφους και, συνακόλουθα, στη γεωργική παραγωγικότητα. Αυτή η ενισχυμένη γνώση προσφέρει νέες δυνατότητες για την ανάληψη πιο στοχευμένης επιτόπιας δράσης.

Παράλληλα, υπάρχουν πολλές πτυχές της γης και του εδάφους που πρέπει να κατανοήσουμε καλύτερα ώστε να αντιμετωπίσουμε συγκεκριμένα προβλήματα, ιδίως όσον αφορά τη βιοποικιλότητα. Για να είναι αποτελεσματικές, οι δράσεις θα πρέπει να λαμβάνουν επίσης υπόψη πληροφορίες που αφορούν, για παράδειγμα, τη σύνθεση του εδάφους και την περιεκτικότητά του σε άνθρακα και θρεπτικές ουσίες σε μια δεδομένη περιοχή. Αυτό το είδος πληροφοριών προϋποθέτει ένα βελτιωμένο σύστημα παρακολούθησης.

Βήματα με στόχο τη βιώσιμη διαχείριση της γης

Ο δρόμος που πρέπει να ακολουθήσουμε είναι σαφής: πρέπει να αλλάξουμε επειγόντως τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιούμε και διαχειριζόμαστε τη γη και τους πόρους που παρέχει. Για να το επιτύχουμε, θα πρέπει να μελετήσουμε το τοπίο ως σύνολο, με όλες τις δραστηριότητες και τα στοιχεία που το συνοδεύουν.

Ο τρόπος δόμησης και σύνδεσης των πόλεων μεταξύ τους δεν θα πρέπει να συνεπάγεται την κάλυψη των παρακείμενων περιοχών με σκυρόδεμα και άσφαλτο, αλλά θα πρέπει να βασίζεται στη λογική της επαναχρησιμοποίησης και του επαναπροσδιορισμού του ρόλου της γης που έχει ήδη δεσμευθεί. Μάλιστα, σύμφωνα με έκθεση της IPBES[iii] (διακυβερνητική πλατφόρμα επιστήμης-πολιτικής για τη βιοποικιλότητα και τις οικοσυστημικές υπηρεσίες), είναι λιγότερο δαπανηρό να διαφυλάσσουμε τους χερσαίους και εδαφικούς πόρους από το να εφαρμόζουμε μέτρα αποκατάστασης ή εξυγίανσής τους (π.χ. μέσω του καθαρισμού μολυσμένων εκτάσεων γης σε παλιές βιομηχανικές εγκαταστάσεις). Επιπλέον, οι συμπαγείς πόλεις με επαρκώς διασυνδεδεμένες επιλογές κινητικότητας παρέχουν συχνά την υψηλότερη ποιότητα ζωής στις πόλεις, με μικρότερο άμεσο περιβαλλοντικό αντίκτυπο. Η πολιτική συνοχής και οι περιφερειακές πολιτικές της ΕΕ αποσκοπούν στη στήριξη όχι μόνο της οικονομικής και κοινωνικής συνοχής αλλά και της εδαφικής συνοχής[iv], σκοπός της οποίας είναι να συμβάλλει στην ισορροπημένη ανάπτυξη της ΕΕ συνολικά.

Πρέπει επίσης να εντείνουμε τις προσπάθειές μας ώστε να προστατεύουμε αποτελεσματικότερα τα χερσαία οικοσυστήματα. Μπορούμε να συνδέσουμε φυσικές περιοχές και να δημιουργήσουμε διαδρόμους για την άγρια πανίδα επενδύοντας σε πράσινες υποδομές. Τα υγιή και ανθεκτικά εδαφικά οικοσυστήματα είναι επίσης ουσιώδους σημασίας, καθώς συμβάλλουν στον μετριασμό των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής και στην προσαρμογή σε αυτήν.

Για να επιτύχουμε τη βιώσιμη διαχείριση των χερσαίων πόρων μας, πρέπει να μειώσουμε σημαντικά την πίεση που ασκείται από οικονομικές δραστηριότητες, και ιδίως από τη γεωργία. Προκειμένου να εξασφαλίσουμε βιώσιμη και παραγωγική γεωργία, πρέπει να αντιμετωπίσουμε το πρόβλημα της ρύπανσης και να αναζητήσουμε νέες λύσεις για την αποδοτική χρήση της γης. Πρέπει επίσης να λάβουμε υπόψη τα μέσα διαβίωσης και την ποιότητα ζωής των αγροτικών κοινοτήτων. Πρέπει να βασιζόμαστε στους γεωργούς και να συνεργαζόμαστε μαζί τους για την προστασία της γης και της αγροτικής βιοποικιλότητας. Η βιώσιμη γεωργία δεν μπορεί να επιτευχθεί χωρίς σημαντικές αλλαγές στη διατροφή και μείωση της σπατάλης τροφίμων στην Ευρώπη και παγκοσμίως.

Η διαχείριση της γης είναι ένα σύνθετο ζήτημα, αλλά όλοι επωφελούμαστε από τις υπηρεσίες που προσφέρουν η υγιής γη και το υγιές έδαφος, είτε πρόκειται για θρεπτικά τρόφιμα, καθαρό νερό, προστασία από ασθένειες, ή υλικά δομικών κατασκευών. Για να διασφαλίσουμε ότι οι μελλοντικές γενιές θα συνεχίσουν να επωφελούνται από αυτές τις υπηρεσίες, πρέπει να αναλάβουμε αποφασιστική δράση σήμερα. Η ευθύνη για την προστασία αυτών των ζωτικής σημασίας πόρων εναπόκειται σε όλους εμάς, από τους καταναλωτές μέχρι τους γεωργούς και από τους τοπικούς μέχρι τους ευρωπαϊκούς και παγκόσμιους φορείς χάραξης πολιτικής. Ο μόνος τρόπος για να επιτύχουμε αυτό τον στόχο είναι να ενεργήσουμε από κοινού σήμερα προς έναν κοινό σκοπό.

Hans Bruyninckx

Εκτελεστικός διευθυντής του ΕΟΠ