Zużycie wody w Europie — Ilość i jakość w obliczu dużych wyzwań

Informacje o niedoborach wody coraz częściej pojawiają się w wiadomościach ze świata, a miasta takie jak Kapsztad w Republice Południowej Afryki czy Kair w Egipcie już borykają się - lub zakłada się, że będą - z poważnymi brakami w dostawach wody. Biorąc pod uwagę wiele dużych rzek i jezior rozmieszczonych na całym obszarze Europy, może się wydawać, że w Europie nie występują niedobory lub deficyt wody. Jednak wcale tak nie jest. Tak naprawdę deficyt wody to problem, który dotyczy milionów ludzi na całym świecie, w tym ponad 100 milionów obywateli w Europie.

Podobnie jak w wielu regionach świata obawy związane z deficytem i niedoborem wody rosną również w Europie, zważywszy na zwiększone ryzyko występowania susz ze względu na zmiany klimatu. Około 80% wody słodkiej zużywanej w Europie (do picia i innych zastosowań) pochodzi z rzek i wód podziemnych, co sprawia, że źródła te są niezwykle podatne na zagrożenia związane z nadmierną eksploatacją, zanieczyszczeniem i zmiennością klimatu.

Presja na zasoby wodne

Podobnie jak w przypadku każdego innego podstawowego zasobu lub żywego organizmu, także woda może podlegać określonej presji, zwłaszcza gdy zapotrzebowanie na wodę przekracza jej dostępność lub gdy niska jakość wody ogranicza jej wykorzystanie. Warunki klimatyczne i zapotrzebowanie na wodę są dwoma kluczowymi czynnikami, które powodują deficyt wody. Taka presja na zasoby wodne powoduje pogorszenie się stanu zasobów wody słodkiej pod względem ilości (nadmierna eksploatacja lub susze) i jakości (zanieczyszczenie i eutrofizacja).

Mimo względnego bogactwa zasobów wody słodkiej w niektórych częściach Europy dostępność wody i działalność społeczno-gospodarcza są nierównomiernie rozłożone, co prowadzi do znacznych różnic w poziomach deficytu wody w różnych okresach i regionach. W ciągu ostatnich 50 lat zapotrzebowanie na wodę w całej Europie stale rosło, częściowo ze względu na wzrost liczby ludności. Doprowadziło to do ogólnego zmniejszenia odnawialnych zasobów wodnych na mieszkańca o 24% w całej Europie. Spadek ten jest szczególnie widoczny w południowej Europie, głównie w wyniku niższych poziomów opadów, jak pokazuje wskaźnik EEA⁶. Na przykład latem 2015 r. odnawialne zasoby słodkowodne (np. wody podziemne, jeziora, rzeki lub zbiorniki) były o 20% mniejsze niż w tym samym okresie w 2014 r. ze względu na spadek ilości opadów netto o 10%. Coraz większy napływ ludzi do miast również wpływa na zapotrzebowanie na wodę, zwłaszcza na obszarach gęsto zaludnionych.

EEA szacuje, że około jedna trzecia terytorium UE jest narażona na stały lub tymczasowy deficyt wody. Kraje takie jak Grecja, Portugalia i Hiszpania doświadczyły już poważnych susz w miesiącach letnich, ale niedobór wody staje się istotnym problemem również w regionach północnych, w tym w części Zjednoczonego Królestwa i Niemiec. Obszary rolnicze, które wymagają intensywnego nawadniania, wyspy w południowej Europie popularne wśród turystów i duże aglomeracje miejskie uznaje się za obszary, w których występuje największy deficyt wody. Przewiduje się, że w związku ze zmianami klimatu coraz częściej będą występować niedobory wody.

Jednak poprawa oszczędzania wody i gospodarowania zasobami wodnymi przyczyniła się do ogólnego spadku całkowitego poboru wody7 o 19% od 1990 r. Ostatnia analiza sytuacji i przykładów działań zaprezentowana w opracowaniu EEA 8 wskazuje, że unijna polityka wodna zachęca państwa członkowskie do wdrażania lepszych praktyk gospodarki wodnej, zwłaszcza jeśli chodzi o politykę cenową  dotyczącą wody w połączeniu z innymi środkami, takimi jak kampanie podnoszące świadomość, które promują oszczędzanie wody przy użyciu odpowiednich narzędzi.

Woda w gospodarce - Użytkownicy wody i nadużywający wodę?

Wszystkie sektory gospodarki wykorzystują wodę – chociaż w różny sposób i w różnych ilościach ⁽ⁱ⁾. Dostęp do wystarczającej wody słodkiej ma zasadnicze znaczenie dla wielu kluczowych sektorów gospodarki i społeczności zależnych od działalności tych sektorów. Otwarte pozostaje jednak pytanie: czy sposób, w jaki wykorzystujemy wodę w gospodarce, jest zgodny z zasadą zrównoważonego rozwoju?

Według opracowanego przez EEA wskaźnika zużycia wody⁹ na działalność gospodarczą w Europie przeznacza się średnio około 243 000 hektometrów sześciennych ⁽ⁱⁱ⁾ wody rocznie. Mimo że większość tej wody (ponad 140 000 hektometrów sześciennych) powraca do środowiska, często zawiera ona zanieczyszczenia lub zabrudzenia, w tym niebezpieczne substancje chemiczne.

Rolnictwo odpowiada za największe zużycie wody: wykorzystuje około 40% całkowitej ilości wody zużywanej rocznie w Europie. Pomimo wzrostu wydajności w tym sektorze¹⁰ od lat 90. XX wieku rolnictwo będzie nadal największym konsumentem w nadchodzących latach, zwiększając tym samym deficyt wody w Europie. Dzieje się tak dlatego, że coraz więcej gruntów rolnych musi być nawadnianych, zwłaszcza w krajach Europy Południowej.

Chociaż nawadniane jest jedynie około 9% całkowitej powierzchni użytków rolnych w Europie, obszary te nadal odpowiadają za około 50% całkowitego zużycia wody w Europie. Wiosną odsetek ten może wzrosnąć do ponad 60%, aby przyspieszyć wzrost zasadzonych roślin, zwłaszcza owoców i warzyw, które cieszą się dużym powodzeniem i mają wyższe ceny, takich jak oliwki czy pomarańcze potrzebujące dużej ilości wody w procesie dojrzewania. Przewiduje się, że w kolejnych latach koszty nawadniania wzrosną, jeśli sprawdzą się przewidywania mówiące o niższych opadach i dłuższym sezonie wegetacyjnym ze względu na zmiany klimatu.

Co zaskakujące, w produkcji energii również wykorzystuje się duże ilości wody, co stanowi około 28% rocznego zużycia wody. Woda jest używana głównie do chłodzenia w elektrowniach jądrowych i elektrowniach wykorzystujących paliwa kopalne. Oprócz tego służy również do wytwarzania energii wodnej. Górnictwo i produkcja odpowiadają za 18% zużycia wody, a gospodarstwa domowe za około 12% zużycia wody. Do europejskich gospodarstw domowych dostarczanych jest średnio 144 litrów wody na osobę na dzień.

W różnych regionach różne sektory mogą charakteryzować się największym zużyciem wody. Ogólnie rzecz biorąc, rolnictwo jest największym użytkownikiem wody w Europie Południowej, podczas gdy chłodzenie w procesie wytwarzania energii wywiera największą presję na zasoby wodne w Europie Zachodniej i Wschodniej. Przemysł wytwórczy jest największym użytkownikiem wody w Europie Północnej.

Wpływ na środowisko

Całe to używanie wody jest korzystne dla gospodarki i w rezultacie również dla jakości naszego życia. Niemniej jednak zdarza się, że lokalne zasoby wodne na danym obszarze muszą sprostać konkurencyjnym potrzebom różnych użytkowników wody, co może skutkować zaniedbywaniem potrzeb wodnych samego środowiska. Nadmierna eksploatacja zasobów wodnych może szkodzić zwierzętom i roślinom, które są od nich uzależnione. Występują również inne konsekwencje dla środowiska.

W większości przypadków ścieki, które powstały w wyniku zużycia pobranej wody przez przemysł, gospodarstwa domowe lub rolnictwo, mogą powodować zanieczyszczenie. Obejmuje to zrzuty substancji chemicznych, ścieki komunalne, a także wypłukiwanie substancji odżywczych lub pestycydów z gruntów rolnych. W przypadku produkcji energii wykorzystywanie wody do wytwarzania energii wodnej powoduje szkody w naturalnym obiegu wody w rzekach i jeziorach, podczas gdy zapory i inne bariery fizyczne mogą zapobiegać migracji ryb pod prąd.

Podobnie woda wykorzystywana do chłodzenia w elektrowniach zwykle jest cieplejsza niż woda w rzekach lub jeziorach, gdy jest uwalniana z powrotem do środowiska. W zależności od różnicy temperatury ciepło może mieć negatywny wpływ na gatunki lokalne. Może na przykład stanowić barierę cieplną uniemożliwiającą migrację ryb w niektórych strumieniach.

Europejskie starania na rzecz poprawy jakości wody

W ciągu ostatnich 30 lat państwa członkowskie UE poczyniły znaczne postępy na rzecz poprawy jakości wody w europejskich zbiornikach słodkowodnych, przyjmując przepisy UE, w szczególności ramową dyrektywę wodną¹¹, dyrektywę dotyczącą oczyszczania ścieków komunalnych¹²oraz dyrektywę w sprawie wody pitnej¹³. Te kluczowe akty prawne stanowią podstawę zobowiązania UE do poprawy stanu wód w Europie. Celem polityki UE jest znaczne ograniczenie negatywnych skutków zanieczyszczenia, zbyt wysokiego poboru wody i innych czynników wywierających presję na wodę oraz zapewnienie wystarczającej ilości dobrej jakości wody do wykorzystania zarówno przez ludzi, jak i środowisko. Oczyszczanie ścieków i ograniczenie stosowania azotu i fosforu w rolnictwie doprowadziły w szczególności do znacznej poprawy jakości wody w ostatnich dziesięcioleciach.

Jednym z konkretnych osiągnięć jest znaczna poprawa jakości wód w europejskich kąpieliskach słodkowodnych i przybrzeżnych w ciągu ostatnich 40 lat. W 2017 r. skontrolowano ponad 21 500 kąpielisk w całej UE^14; 85% z nich spełniało najbardziej rygorystyczne normy potwierdzające „znakomity” stan wody. Dzięki przepisom określonym w prawodawstwie UE, dotyczącym jakości wody w kąpieliskach i ścieków, państwa członkowskie UE zdołały rozwiązać problem zanieczyszczenia wody w kąpieliskach odprowadzaniem ścieków lub wody z gruntów rolnych, co stanowiło zagrożenie dla zdrowia ludzi i ekosystemów wodnych.

Jednak dzisiaj, pomimo poczynionych postępów, ogólny stan wielu europejskich zbiorników wodnych jest nadal niepewny. Jak wynika z ostatniego raportu EEA Wody w Europie – ocena stanu i presji, 2018 r.¹⁵, zdecydowana większość jezior, rzek, ujść rzecznych i wód przybrzeżnych w Europie ma problemy z osiągnięciem unijnego celu minimalnego „dobrego” stanu ekologicznego UE ⁽ⁱⁱⁱ⁾, określonego w unijnej ramowej dyrektywie wodnej.

Szersza perspektywa - Niebieska gospodarka

Europejskie wysiłki nie ograniczają się do wód śródlądowych i przybrzeżnych. Zrównoważone wykorzystywanie zasobów wodnych i morskich stanowi główny punkt inicjatyw „niebieskiej gospodarki” i „niebieskiego wzrostu” realizowanych przez UE i Organizację Narodów Zjednoczonych. Celem tych inicjatyw jest zapewnienie długoterminowej rentowności rybołówstwa lub działalności gospodarczej, takiej jak transport morski, turystyka przybrzeżna czy wydobywanie zasobów z dna morskiego, przy jednoczesnym zapewnieniu jak najmniejszego zakłócenia funkcjonowania ekosystemów w kontekście zanieczyszczenia lub odpadów. W samej tylko Europie niebieska gospodarka zapewnia już 5 milionów miejsc pracy i wnosi około 550 miliardów euro do gospodarki UE¹⁶. Komisja Europejska wezwała do wzmocnienia zarządzania ^(iv), aby wesprzeć realizację tych planów gospodarczych na rzecz poprawy ochrony środowiska morskiego.

Przyszłość wykorzystania wody w Europie — Kluczem jest skuteczność

Wykorzystanie wody przez większość sektorów gospodarki zmalało w Europie od lat 90. XX wieku dzięki wielu działaniom podjętym w celu poprawy wydajności, takim jak poprawa polityki cenowej dotyczącej wody lub usprawnienia technologiczne w urządzeniach i maszynach.

Jednak, według wskaźnika EEA dotyczącego zużycia wody, woda będzie nadal wykorzystywana przez sektory takie jak rolnictwo i energetyka, jak również przez konsumentów w domach, aby zaspokoić popyt, który prawdopodobnie będzie nadal rósł. Zmienność klimatu będzie w dalszym ciągu wywierała dodatkową presję na zasoby wodne, a oczekuje się, że w wielu regionach południowych wzrośnie ryzyko suszy. Ważną rolę będą odgrywać również tendencje demograficzne. W ciągu ostatnich dwóch dziesięcioleci populacja Europy zwiększyła się o 10% i oczekuje się, że tendencja ta się utrzyma. Jednocześnie coraz więcej osób przeprowadza się do ośrodków miejskich, co również dodatkowo obciąży dostawy wody w aglomeracjach miejskich.

Niektóre sektory, w szczególności turystyka masowa, spowodują zwiększenie zapotrzebowania na wodę w niektórych regionach w szczytowych okresach. Co roku miliony osób odwiedzają szereg miejsc w całej Europie, co odpowiada za około 9% całkowitego rocznego zużycia wody. Większość zużycia wody wiąże się tutaj z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi. Oczekuje się, że turystyka będzie wywierać coraz większą presję na zaopatrzenie w wodę, zwłaszcza na małych wyspach śródziemnomorskich, z których wiele doświadcza masowego napływu turystów w okresie letnim.

Ogólny dylemat jest jasny. Ludzie, przyroda i gospodarka – wszyscy potrzebują wody. Im więcej wody pobieramy z jej źródła, tym większy wpływ wywieramy na środowisko naturalne. Ponadto w niektórych regionach, zwłaszcza w wybranych miesiącach, po prostu nie ma wystarczającej ilości wody. Przewiduje się, że zmiany klimatu będą dalej pogłębiać deficyt wody. W związku z tym musimy bardziej efektywnie wykorzystywać wodę. Co więcej, oszczędzanie wody pomoże nam również w ochronie innych zasobów i środowiska naturalnego.

(i) Istnieją różne narzędzia i metody, na przykład „ślad wodny”, służące do szacowania całkowitej ilości wody używanej w produktach oraz przez kraje i ludzi.

(ii) Jeden hektometr sześcienny równa się 1 000 000 metrów sześciennych.

(iii) Zob. sekcja „Życie pod wodą stoi w obliczu poważnych zagrożeń” w publikacji Sygnały.

(iv) Zob. sekcja „Woda w ruchu” w publikacji Sygnały.