Bezpieczne i zrównoważone chemikalia

Planujesz zjeść na obiad rybę z prostą sałatką? A może nadszedł czas na farbowanie lub mycie włosów? Od ryb na naszych talerzach po kosmetyki i środki czystości – każdego dnia jesteśmy narażeni na działanie wielu substancji chemicznych. W zależności od chemikaliów i tego, jak długo jesteśmy na nie narażeni, może to mieć wpływ na nasze zdrowie.  

Możemy być narażeni na toksyczne chemikalia w niskich dawkach i przez długi czas, będąc tego zupełnie nieświadomi. Od trwałych substancji chemicznych, takich jak PFAS, po mikrodrobiny plastiku – zanieczyszczenia w rzekach i morzach Europy mogą przedostawać się do ryb i owoców morza, które są częścią naszej diety. Podobne ryzyko wiąże się również z produktami, które spożywamy: popołudniowa przekąska z pomarańczy i gruszek może być zanieczyszczona pozostałościami pestycydów.

Substancje chemiczne w pestycydach

O niektórych substancjach chemicznych stosowanych w pestycydach wiadomo – lub podejrzewa się je o to – że powodują szereg chorób przewlekłych, w tym cukrzycę, choroby nowotworowe i choroby neurodegeneracyjne, a także zmniejszoną płodność i wady wrodzone. Najnowsze dane z monitorowania wskazują, że narażenie na poszczególne pestycydy w diecie prawdopodobnie nie stanowi zagrożenia dla zdrowia, jednak w naszej codziennej diecie jesteśmy narażeni na mieszaniny pestycydów. Należy lepiej zrozumieć ich łączne skutki.  

W ramach europejskiego projektu badawczego dotyczącego biomonitoringu człowieka (HBM4EU) poszukiwano wielu niebezpiecznych chemikaliów w organizmach tysięcy wolontariuszy z całej Europy. 84% przebadanych osób miało we krwi co najmniej dwa różne pestycydy.  

Pestycydy mogą mieć wpływ na owady zapylające i inne owady, które są niezbędne do produkcji żywności – a to może bezpośrednio wpływać także na ludzi. 

W ostatnich latach wiele substancji zawartych w pestycydach zostało zakazanych w UE. Musimy jednak zmniejszyć ogólną ilość stosowanych pestycydów poprzez przyjazne dla środowiska zwalczanie szkodników lub przejście na rolnictwo ekologiczne i precyzyjne. Musimy również wprowadzić skuteczniejsze kontrole i przepisy, zanim nowe chemikalia zostaną dopuszczone do stosowania i sprzedaży.  

Bisfenole, ftalany i PFAS

Jedną z obaw jest grupa chemikaliów znana jako bisfenole. Te syntetyczne chemikalia są wykorzystywane do produkcji tworzyw sztucznych i żywic. W UE bisfenol A nie może być już stosowany w butelkach dla niemowląt. Ta substancja zaburzająca funkcjonowanie układu hormonalnego po spożyciu może zakłócać sposób, w jaki nasze ciała produkują i regulują hormony, powodując problemy rozwojowe. 

W organizmach ponad 90% uczestników projektu HBM4EU z dziesięciu krajów występował bisfenol A. Obawy związane z bisfenolem A doprowadziły do zastąpienia go substytutami – bisfenolem S i bisfenolem F – które wykryto u ponad 60% uczestników. Ponad 17% dzieci i młodzieży w Europie jest narażonych na kontakt z ftalanami – inną rodziną substancji chemicznych stosowanych głównie do zmiękczania tworzyw sztucznych.

Istnieją także PFAS (substancje per- i polifluoroalkilowe) – grupa tysięcy syntetycznych substancji chemicznych. Są trwałe, co oznacza, że mogą pozostać w środowisku na zawsze. Są one stosowane w szerokiej gamie produktów: od nieprzywierających powłok na patelniach po lakiery do paznokci, wodoodporne tkaniny i leki. Można je znaleźć wszędzie, także w mleku matki i na szczycie Everestu. 

Tylko kilka z tych wiecznych chemikaliów zostało szczegółowo zbadanych. Wiemy jednak, że te najczęściej badane są toksyczne i mają znaczący wpływ na zdrowie. Niektóre z PFAS ulegają również bioakumulacji w organizmach żywych i mogą osiągać wysokie stężenia w rybach i mięsie na naszych stołach. Inne PFAS mogą przedostawać się do wód gruntowych, zanieczyszczając wodę pitną.

Rys. 1. Wpływ PFAS na zdrowie ludzi

Źródło: EEA (2019).

W kierunku bezpiecznych i zrównoważonych chemikaliów

W Europie nadal produkuje się i zużywa duże ilości niebezpiecznych substancji chemicznych, które są następnie uwalniane do środowiska i mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia. Jednocześnie w Europie obowiązują jedne z najbardziej restrykcyjnych przepisów dotyczących chemikaliów i najbardziej ambitne polityki na świecie, takie jak unijna strategia w zakresie chemikaliów i plan działania na rzecz eliminacji zanieczyszczeń.

Chemikalia przemysłowe są regulowane rozporządzeniem REACH. Istnieją również inne przepisy dotyczące konkretnych produktów, takich jak produkty biobójcze, pestycydy, kosmetyki i farmaceutyki. Obowiązują także limity dla zanieczyszczeń chemicznych i pozostałości pestycydów w żywności.

Ogólnie rzecz biorąc, Europejski Zielony Ład i jego plan działania na rzecz eliminacji zanieczyszczeń mają na celu stworzenie środowiska wolnego od toksyn, w którym zanieczyszczenie powietrza, wody i gleby nie będzie już szkodzić zdrowiu i przyrodzie.

Niebezpieczne chemikalia nadal są poważnym i rosnącym problemem dla naszego zdrowia i środowiska, a ekosystemy i ludzie są narażeni na działanie chemicznego koktajlu. Jednak te substancje chemiczne są produkowane nie bez powodu. Chronią nas przed pożarami lub deszczem, konserwują naszą żywność na dłużej i chronią nasze uprawy. Co by było, gdybyśmy mogli zastąpić je bezpieczniejszymi i bardziej zrównoważonymi alternatywami, jednocześnie wycofując te szkodliwe?

W skrócie: chemikalia a zdrowie

• Europa nadal produkuje i konsumuje duże ilości chemikaliów, a niektóre z nich mogą być szkodliwe dla środowiska lub zdrowia ludzi.
• W Europie obowiązują najbardziej zaawansowane przepisy i polityki dotyczące chemikaliów na świecie, takie jak unijna strategia w zakresie chemikaliów i plan działania na rzecz eliminacji zanieczyszczeń.
• W przyszłości musimy zapobiegać zanieczyszczeniu chemicznemu i promować chemikalia, które z założenia są bezpieczne i zrównoważone.
• Musimy stopniowo wycofywać się z nieistotnych zastosowań szkodliwych substancji i zarządzać ryzykiem związanym z chemikaliami w grupach, a nie pojedynczo.

Co mogę zrobić?

• Postaraj się ograniczyć narażenie na niebezpieczne substancje chemiczne. Wiele organizacji podaje informacje na temat substancji chemicznych zawartych w produktach.
• Unikaj niektórych produktów, takich jak duże ryby, w czasie ciąży ze względu na wpływ rtęci.
• Wybieraj produkty wytwarzane z mniejszą ilością niebezpiecznych chemikaliów, takie jak żywność ekologiczna. Sprawdź etykiety na produktach, takie jak „wolne od PFAS”.
• Więcej informacji: Kącik Obywatela – HBM4EU – nauka i polityka na rzecz zdrowej przyszłości.