Vervuiling naar nul in Europa

Het ligt voor de hand om parallellen te trekken tussen de pandemie, de klimaatcrisis en de biodiversiteitscrisis. Wetenschappers hadden ons gewaarschuwd voor een pandemie — en hadden vrij nauwkeurige scenario’s ontwikkeld — maar niemand wist precies hoe die zich zou ontvouwen.

We kunnen geen precies beeld schetsen van een wereld die twee of vier graden warmer is. We weten niet precies wat voor gehele ecosystemen de kantelpunten zullen zijn. Wel weten we dat de vooruitzichten niet gunstig zijn als we geen doortastende maatregelen nemen en geen systemische transities nastreven. De tijd dringt. Een pandemie kan hopelijk in betrekkelijk korte tijd onder controle worden gebracht. Het zou wel eens veel moeilijker kunnen blijken om de schade ongedaan te maken die wordt veroorzaakt wanneer we een kantelpunt in de klimaatverandering of de aantasting van de natuur bereiken.

De verbanden tussen deze snel en traag voortschrijdende crisissen en vervuiling zijn duidelijk. Het terugdringen van luchtverontreiniging en het verminderen van de uitstoot van broeikasgassen gaan bijna altijd hand in hand. Terugdringing van water- en bodemverontreiniging zou de natuur ten goede komen. Een vermindering van het gebruik van hulpbronnen en de overgang naar een circulaire economie zouden ook tot minder vervuiling leiden.

Veel gezondheidsautoriteiten waarschuwen ervoor dat burgers met bepaalde reeds bestaande aandoeningen kwetsbaarder kunnen zijn voor COVID-19. Tot deze reeds bestaande aandoeningen behoren luchtwegaandoeningen, die in sommige gevallen worden veroorzaakt of verergerd door slechte luchtkwaliteit.

Als gevolg van de strenge lockdown maatregelen zijn de concentraties van enkele belangrijke luchtverontreinigende stoffen in veel Europese steden drastisch gedaald. Deze schokken waren niet gewenst — ze zijn geen model voor een gecoördineerde transitie — maar laten wel zien dat de luchtkwaliteit in steden drastisch kan worden verbeterd door het autoverkeer terug te dringen en onze huidige mobiliteitspatronen te veranderen.

Mensen en de door ons opgerichte instellingen zijn erop ingesteld om in het oog springende en acute gevaren doeltreffend aan te pakken. We hebben meer moeite om onduidelijke, onzichtbare of zich langzaam voltrekkende rampen te begrijpen en te bestrijden. Vervuiling is zo een uitdaging.

Op de meeste plaatsen in Europa ziet de lucht er niet vies uit en ruikt of smaakt deze niet vies. Toch sterven jaarlijks bijna een half miljoen Europeanen voortijdig als gevolg van slechte luchtkwaliteit. Leidingwater in Europa kan over het algemeen veilig worden gedronken. In veel van onze rivieren, meren en kustgebieden kunnen we prima vissen en zwemmen. Toch verkeren tal van Europese waterlichamen niet in goede staat. De Europese bodem heeft nog steeds te lijden onder vervuiling van decennia of eeuwen geleden.

De problemen zijn duidelijk, maar we moeten ook beseffen dat maatregelen en beleid ter bestrijding van vervuiling wel een verschil hebben gemaakt. Er sterven maar half zoveel Europeanen voortijdig als gevolg van slechte luchtkwaliteit als aan het begin van de jaren negentig van de vorige eeuw. De Europese industrie wordt schoner, met minder emissies naar lucht en water. In steeds meer gemeenten wordt een geavanceerde vorm van afvalwaterzuivering toegepast. Langzaam maar zeker evolueren onze landbouwpraktijken.

We kunnen en moeten echter veel meer doen. Dit vereist een betere uitvoering van bestaand beleid en ook ambitieuze doelstellingen die ons tijdens deze fundamentele transitie naar duurzaamheid op weg helpen naar klimaatneutraliteit, nulvervuiling, een circulaire economie, een gezonde natuur en sociale rechtvaardigheid.

Ursula von der Leyen, voorzitter van de Europese Commissie, heeft op basis van de beleidsprioriteiten van haar team een ambitieuze agenda vastgelegd voor de komende vijf jaar. Uit de maatregelen die in de Europese Green Deal worden beschreven en de daarbij behorende ambitie om alle vervuiling tot nul terug te brengen blijkt dat er oog is voor de Europese burgers die verlangen dat de klimaat- en biodiversiteitscrises worden aangepakt, maar ook dat een rechtvaardige transitie wordt gewaarborgd waarbij mensen niet achterblijven. Dit is een agenda die een blijvend stempel op Europa zou kunnen drukken. 

Uit de werkzaamheden van het Europees Milieuagentschap (EEA) blijkt dat onze nietduurzame productie- en consumptiesystemen — met name in de voedsel-, mobiliteits- en energiesector — aan de basis liggen van onze duurzaamheidsproblemen, waarvan vervuiling één aspect is. Deze systemen zijn diep verankerd in onze manier van leven en kunnen niet van de ene dag op de andere worden veranderd, maar we moeten de goede richting inslaan en onze inspanningen moeten aansluiten bij onze mogelijkheden.

Voor het eerst in de moderne geschiedenis beschikken we over de middelen om warmte en elektriciteit op te wekken, ons te verplaatsen en voedsel te verbouwen zonder schadelijke vervuiling. We hoeven niet langer te aanvaarden dat voor mens en milieu schadelijke vervuiling een onvermijdelijk nevenproduct van vooruitgang is.

Europa heeft laten zien dat we vooruitgang kunnen boeken met krachtige en bindende wetgeving. Als schadelijke technologieën worden verboden, vinden we betere manieren om dingen te doen. Het blijkt effect te hebben om meer kennis te vergaren en een voldoende hoog prijskaartje aan vervuiling te hangen. Er zijn veel beleidsinstrumenten om uit te kiezen en mits zij de nodige ambitie aan de dag leggen zullen mensen manieren weten te vinden om de goede kant op te gaan.

Het EEA beschikt over veel kennis en deskundigheid op het gebied van vervuiling en andere milieu-uitdagingen en ook over oplossingen ervoor. EEA Signalen 2020 biedt een vooruitblik op de kwesties die wij willen aanpakken. 

Te vaak heeft de mensheid “Dat nooit meer...” moeten zeggen. Deze overtuiging dat we fouten uit het verleden niet mogen herhalen en dat we niet mogen toestaan dat dezelfde tragedies zich opnieuw voltrekken, heeft echter ook geleid tot bewegingen en instellingen, waaronder de Europese Unie, die mensen beschermen en onze samenlevingen sterker maken.

Het herstelpakket “Next Generation EU” is bedoeld om de economische en maatschappelijke schade als gevolg van de coronapandemie te herstellen. Het pakket gaat over de generaties na ons, onze toekomst en over het opnieuw uitvinden van onze economie en samenleving op een manier die de grenzen van onze planeet respecteert en het welzijn van de mensen op lange termijn waarborgt.

Ondanks de vooruitgang die de afgelopen decennia is geboekt, kwam uit de historische beoordeling van het EEA “ Het milieu in Europa. Toestand en verkenningen 2020” duidelijk naar voren dat Europa thans wordt geconfronteerd met milieu-uitdagingen van ongekende omvang en urgentie. We moeten de komende tien jaar dringend maatregelen nemen om het milieu, het klimaat en de mensen te beschermen.