Wywiad – Zanieczyszczenie gleby: kłopotliwa pozostałość po uprzemysłowieniu

Czym jest zanieczyszczenie gleby?

Co do zasady gleba, która jest zanieczyszczona, to taka, która zawiera jakiekolwiek substancje dodane do niej w wyniku działalności człowieka. Może się to stać bezpośrednio lub pośrednio, może się również zdarzyć, że do zanieczyszczenia doszło bardzo dawno temu lub może ono dziać się w danym momencie. Jest to poważny problem w przypadku, gdy grunty są użytkowane w jakimś celu w miejscu, gdzie istnieje ryzyko narażenia ludzi na zanieczyszczenia pochodzące z gleby. Trudno jest usunąć zanieczyszczenie z gleby, a koszt takiego przedsięwzięcia jest często bardzo wysoki. Sprzątanie bałaganu zrobionego przez wiele poprzednich pokoleń jest bardzo uciążliwe dla obecnego pokolenia.

Jakie są główne źródła zanieczyszczenia gleb? Jakie działania można podjąć, aby temu zapobiec?

Różne zanieczyszczenia pochodzą z różnych źródeł, ale prawdopodobnie najistotniejszym źródłem jest działalność przemysłowa prowadzona w przeszłości. Pozostałością tej działalności są obszary z poważnym zanieczyszczeniem gleby, głównie przez metale, substancje smoliste i inne podobne substancje. Kolejnym ważnym źródłem jest działalność wojska, w tym działania prowadzone na poligonach. Jednym z przykładów najbardziej problematycznego zanieczyszczenia gleby w Europie jest była Jugosławia, gdzie rozmieszczano miny przeciwpiechotne powodujące ekstremalną formę zanieczyszczenia gleby.

Zakres innych rodzajów zanieczyszczeń jest szeroki i obejmuje nie tylko metale, ale również szereg cząstek organicznych, patogenów, materiałów aktywnych biologicznie, substancji promieniotwórczych itd., przy czym każde z nich pochodzi z innego źródła.

W ciągu ostatnich 30–40 lat przepisy i normy pozwalały coraz skuteczniej zapobiegać zanieczyszczeniu gleby. Jednocześnie wiele silnie zanieczyszczonych terenów doprowadzono do bezpieczniejszego stanu, chociaż pozostało wiele obszarów, z którymi sobie nie poradzono. Ryzyko powodowane przez zanieczyszczenie gleby można ograniczyć przez usunięcie substancji zanieczyszczającej lub zablokowanie jej działania czemu służy bardzo szeroki wachlarz technologii. Kluczową kwestią, w kontekście kosztów remediacji, jest poziom ryzyka szczątkowego, jaki jesteśmy w stanie zaakceptować.

Jaką ilość historycznych zanieczyszczeń jesteśmy w stanie oczyścić? W jaki sposób wybiera się takie tereny?

Dwa ważne czynniki skłaniające ludzi do oczyszczania zanieczyszczeń gleby obejmują zagrożenie dla ludzkiego zdrowia i zagrożenie dla jakości wód powierzchniowych i gruntowych. Aby osiągnąć cele określone w ramowej dyrektywie wodnej[i] UE, należy oczyścić glebę w celu ochrony stanu ekologicznego wód. Trzecim czynnikiem jest produkcja rolna oraz zapewnienie zdrowia roślin i bezpieczeństwa żywności.

Wiele zależy od ostatecznego sposobu użytkowania gruntów oraz od dostępności funduszy od deweloperów. W miastach o długiej historii przemysłowej problem zanieczyszczenia gleby na obszarach o bardzo wysokiej wartości rynkowej, takich jak dzielnice biznesowe lub duże zabudowy blisko rzeki, jest obecnie w dużej mierze rozwiązywany, więc zagrożenia są opanowane. Jest to zadowalający postęp, jednak w przypadku obszarów niemających obecnie dużego znaczenia gospodarczego zapewnienie finansowania remediacji nie jest często możliwe.

Poczyniliśmy ogromne postępy w zakresie oczyszczania gleb w Europie, ale w dalszym ciągu mamy problem. W Europie jest wiele miejsc, gdzie zachęty gospodarcze i motywacja do oczyszczania gleby z zanieczyszczeń jeszcze się nie pojawiły. Na koniec kluczowe pytanie brzmi: jaki poziom ryzyka jesteśmy gotowi zaakceptować i co zrobimy, gdy poziom ten zostanie przekroczony?

W jaki sposób rolnictwo jest powiązane z zanieczyszczeniem gleby?

W tym kontekście szczególne znaczenie mają dwa metale: kadm i miedź. Kadm jest zanieczyszczeniem w nawozach fosforowych. W glebach, na których stosuje się tego typu nawozy, zawsze występuje dodatkowa ilość kadmu. Jego ilości mogą być bardzo małe, ale się kumulują. Ponieważ kadm jest rakotwórczy, musimy dokładnie monitorować jego zawartość. Włożono – i nadal wkłada się – wiele pracy, aby ocenić skalę tego problemu i stwierdzić, w jaki sposób ograniczyć kadm w nawozach. Miedź występuje natomiast na obszarach, gdzie znajdują się winnice i gdzie w przeszłości stosowano ten metal jako środek przeciwgrzybiczy. Niestety przez lata doszło do akumulacji miedzi w glebie. Gdy metale wspomniane wyżej i inne dostaną się do gleby pozostają w niej, a realne perspektywy na usunięcie ich z gleby są nikłe.

Pestycydy są kolejnym problemem związanym z rolnictwem. Wiemy na przykład, że pestycydy chloroorganiczne, których stosowanie od dawna jest zakazane, nadal występują w glebach w całej Europie. Wpływ na faunę i florę obecnie stosowanych pestycydów nie przyciąga już tak uwagi. Nie wyklucza to faktu, że mogą one stwarzać problemy, jakich jeszcze nie udało nam się zaobserwować. Ponadto regulacje prawne dotyczące wpływu produktów chemicznych wykorzystywanych w rolnictwie na gleby są – według mnie – dość słabe.

W jaki sposób zanieczyszczenia gleby wpływają na różnorodność biologiczną?

Nasza wiedza na temat wpływu zanieczyszczenia gleby na faunę i florę gleby oraz na funkcje gleby jest stosunkowo niewielka. Obecnie pojawiają się pewne komplikacje związane z relacjami między zanieczyszczeniem gleby a różnorodnością biologiczną na powierzchni ziemi. W Europie jest wiele obszarów, które od dziesięcioleci są opuszczone i w konsekwencji stały się ważnymi skupiskami gatunków i różnorodności biologicznej, które pojawiły się w następstwie naturalnej regeneracji. Oczyszczanie takich obszarów może zaszkodzić występującej tam różnorodności biologicznej.

Myśląc globalnie, musimy mieć na uwadze fakt, że szczególnie emisje do powietrza mogą zanieczyszczać glebę na dalekich obszarach i wpływać na różnorodność biologiczną gleby. W związku z tym jesteśmy zobowiązani do ograniczenia tych emisji. Nawet w regionach polarnych i innych bardzo odległych obszarach znajdujemy zanieczyszczenia pochodzące wyłącznie z działalności człowieka.

Jakiego rodzaju wiedzy na temat zanieczyszczenia gleby brakuje? Czego dotyczą nowe kwestie?

Możliwe, że zlekceważyliśmy problem promieniotwórczości. Jest to powszechny problem mniejszej wagi, ale istnieją również pewne hotspoty, takie jak miasta z dawnymi zakładami wyrobu biżuterii i zegarów. W obszarach tych może występować wyższy poziom zanieczyszczenia gleby substancjami promieniotwórczymi z materiałów luminescencyjnych lub innych używanych w małych warsztatach.

Łącząc nowe zbiory danych przestrzennych i informacje na temat gleb, uzyskamy znacznie wyraźniejszy obraz tego, gdzie występuje zanieczyszczenie. Jednocześnie badania epidemiologiczne stają się coraz bardziej zaawansowane, a my dysponujemy coraz większą ilością informacji na temat przypadków chorób powiązanych z poszczególnymi obszarami. Gdy połączymy te dwie rzeczy, może okazać się, że niektóre choroby występujące u ogółu społeczeństwa mogą być wyraźnie związane z zanieczyszczeniem gleby, co dotychczas trudno było wykazać.

Jakiego rodzaju pozytywne postępy możemy poczynić w przyszłości?

Najlepsze, co może wydarzyć się w przyszłości to przeciwdziałanie dalszemu zanieczyszczeniu gleby. Możemy w tej kwestii opierać się na istniejących przepisach dotyczących kontroli przemysłowych zanieczyszczeń gleb i zaangażować obywateli w bardziej bezpośrednie działania. Tworzywa sztuczne są dobrym przykładem. Istnieje już obywatelski ruch na rzecz ograniczenia stosowania tworzyw sztucznych; bardzo liczę na to, że gdy ludzie staną się bardziej świadomi skutków swoich własnych działań, zmienią swoje zachowania i w rezultacie wpłynie to pozytywnie na ogólne gospodarowanie glebami, w tym ograniczy ich zanieczyszczenie.

Mark Kibblewhite

Emerytowany profesor, Uniwersytet w Cranfield, Bedford, Zjednoczone Królestwo