Zanieczyszczenie gruntów i gleb — powszechne, rosnące i szkodliwe

Ziemia pod naszymi stopami to znacznie więcej niż skały, gleba i muł. Każdy jej metr kwadratowy może być wyjątkowy pod względem swojego składu, struktury i życia, które zawiera i utrzymuje. Niektóre zawierają więcej skał bogatych w określone minerały; inne są bogate w pozostałości roślinne z kieszeniami powietrza i wody.

Gleba jest często zaniedbywaną sferą bioróżnorodności, ale nawet niewielki skrawek może tętnić życiem – od drobnych organizmów po grzyby i dżdżownice, które odgrywają istotną rolę w funkcjonowaniu ekosystemu glebowego. Również w tej przestrzeni substancje biogenne są przekształcane w formy, które rośliny mogą pobierać, umożliwiając tworzenie biomasy i magazynowanie węgla. Tutaj też nasza przyszła woda pitna rozpoczyna naturalną drogę oczyszczania przenikając w kierunku wód gruntowych.

Problem na szczeblu lokalnym?

Sposób, w jaki korzystamy z ziemi, często wprowadza dodatkowe substancje do tych unikatowych ekosystemów w celu ochrony wybranych upraw lub ich nawożenia. Zanieczyszczenia uwalniane z przemysłu, transportu i innej działalności gospodarczej mogą się również przemieszczać na duże odległości i docierać do gleby, gdzie ulegają rozcieńczeniu i są czasowo gromadzone. Gleba, będąca składnikiem gruntu, jest uważana za zanieczyszczoną, jeżeli zawarte w niej zanieczyszczenia wpływają niekorzystnie na zdrowie ludzi lub na środowisko.

Z każdym naszym krokiem może się zmieniać mieszanka i stężenie zanieczyszczeń w ziemi, na której stoimy. Duże zróżnicowanie zanieczyszczeń, typów gleb oraz warunków i sposobów użytkowania gruntów powoduje, że monitorowanie i ocena pełnego zakresu zanieczyszczenia gruntów i gleb są kosztowne. To, co wiemy, opiera się głównie na próbkach terenowych pobieranych w różnych krajach.

Metale, nawozy i pestycydy

Potrzebujemy rolnictwa, aby wytwarzać żywność, ale niektóre niezrównoważone praktyki rolne nadal zanieczyszczają gleby.

Rośliny potrzebują do wzrostu między innymi substancji biogennych, a intensywne rolnictwo może wyczerpywać składniki odżywcze z gleby szybciej, niż natura je uzupełnia. Działanie nawozów polega na kompensowaniu tego deficytu i wprowadzaniu dodatkowych substancji biogennych. Niestety rośliny często nie są w stanie pobrać całej ich ilości, a nadmiar znajdujący się początkowo w glebie prędzej czy później trafia do jezior i rzek. Nadmiar azotu w wodzie nierzadko prowadzi do zbyt dużego wzrostu roślin i glonów, których rozkład może poważnie obniżyć poziom tlenu w wodzie, szkodząc gatunkom zwierząt i roślin w tym ekosystemie.

Miedź od dekad jest powszechnie stosowana jako środek grzybobójczy w winnicach i sadach. Ostatnie wielkoskalowe badanie wykazało, że jej stężenie w winnicach było trzykrotnie wyższe niż średnia w glebach europejskich. Miedź jest także dodawana do pasz dla zwierząt i wprowadzana do środowiska podczas rozrzucania obornika na łąkach i innych gruntach rolnych.

Kadm to kolejny wysoce toksyczny metal występujący w mineralnych nawozach fosforowych. Niektóre nawozy organiczne, takie jak osady ściekowe, obornik, kompost i bioodpady, nieodpowiednio stosowane mogą również wprowadzać ogromną mieszankę metali ciężkich i zanieczyszczeń organicznych.

W próbkach gleby z całej Europy znajdują się też substancje chemiczne pochodzące z długotrwałego stosowania pestycydów. Ponad 80% próbek gleb przeanalizowanych w jednym z badań zawierało pozostałości pestycydów, a 58% – co najmniej dwa rodzaje pozostałości.

Gospodarowanie odpadami, przemysł i zanieczyszczenia transgraniczne

Praktyki rolne nie są jedynym źródłem zanieczyszczenia gruntów i gleb. Źle zagospodarowane odpady — zarówno komunalne, jak i przemysłowe — są odpowiedzialne za ponad jedną trzecią lokalnych zanieczyszczeń, a kolejne miejsce na tej liście zajmuje działalność przemysłowa. Spośród kilku milionów miejsc, które uznaje się za prowadzące działalność potencjalnie zanieczyszczającą środowisko w UE, szczegółowe informacje publiczne istnieją zaledwie dla ułamka z nich.

Zanieczyszczenie gruntów i gleb jest również problemem globalnym. Powietrze i woda mogą przenosić zanieczyszczenia – w tym związki azotu i drobne fragmenty plastiku – po całym świecie i osadzać je na powierzchniach lądowych. Zanieczyszczenia znajdują się nawet na najwyższych szczytach górskich i najbardziej oddalonych plażach.

Gromadzą się i pozostają na zawsze

Niektóre zanieczyszczenia rozkładają się z czasem w glebie, ale inne zostają w niej na zawsze. W wielu przypadkach grunty i gleby są miejscem końcowym, do którego trafiają różne zanieczyszczenia i w którym z czasem się gromadzą. Zagrożenia związane z tymi chemikaliami i ich różnymi mieszaninami nie są w pełni znane. Na podstawie pobranych próbek wiemy jednak, że zanieczyszczenie gruntów i gleb może mieć znaczący wpływ na zdrowie ludzi, a także na bioróżnorodność gleb oraz zdrowie ekosystemów. Zanieczyszczenia te mogą oddziaływać na organizmy glebowe i prawdopodobnie skazić żywność i wodę pitną.

Rekultywacja skażonych gruntów jest trudna i kosztowna, ale konieczna do oczyszczenia ich z dawnych zanieczyszczeń. Mimo to władzom lokalnym często brakuje funduszy i narzędzi do prowadzenia działań naprawczych. W UE zrekultywowano ponad 65 000 miejsc. Jednak większość potencjalnie skażonych terenów pozostaje nadal nietknięta.

Najlepsze rozwiązanie — zapobieganie

W perspektywie długoterminowej profilaktyka pozostaje najskuteczniejszym i najtańszym sposobem zapewnienia zdrowych gleb oraz czystszej wody i powietrza. Każda inicjatywa mająca na celu zapobieganie zanieczyszczeniom i zmniejszanie ich – od projektowania produktów, przez lepszy recykling, gospodarowanie odpadami, zmianowanie upraw, rolnictwo precyzyjne i ograniczone stosowanie pestycydów i nawozów, po czystszy transport i przemysł – oraz wspieranie władz we wdrażaniu skutecznych rozwiązań przyczyni się do złagodzenia presji na te ważne ekosystemy.

Wiele istniejących i przyszłych inicjatyw politycznych w ramach Europejskiego Zielonego Ładu – gospodarka o obiegu zamkniętym, Strategia „od pola do stołu”, Strategia ochrony różnorodności biologicznej, strategia dotycząca chemikaliów, nowa strategia dotycząca gleby i Plan działania na rzecz eliminacji zanieczyszczeń – zapewnia ramy polityki europejskiej i wspiera władze krajowe oraz użytkowników gruntów w celu ochrony gruntów i gleb przed zanieczyszczeniem. Dodatkowe wsparcie władz lokalnych i spójniejsze ramy polityki UE w odniesieniu do tematyki gleb jeszcze bardziej wzmocniłyby te wysiłki. W końcu zanieczyszczenie jest tylko jednym z wielu zagrożeń dla gleb i gruntów.