Duurzame steden: transformatie van het stedelijke landschap in Europa

Tallinn, de hoofdstad van Estland, is onlangs uitgeroepen tot winnaar van de prijs voor groene hoofdstad van Europa 2023 en voegt zich daarmee bij een hele reeks andere Europese steden, waaronder Stockholm, Hamburg, Kopenhagen, Grenoble, Ljubljana, Lissabon en Lahti. De Green Leaf Award 2022 – voor steden met 20 000 tot 100 000 inwoners – ging naar Valongo in Portugal en Winterswijk in Nederland. Mij viel de eer te beurt om deel te nemen aan de beraadslagingen van de jury. Ik vond het ontzettend inspirerend en verrijkend om te zien wat Europese steden doen op het vlak van duurzaamheid om zich voor te bereiden op de uitdagingen van de toekomst. Toch kent de weg naar stedelijke duurzaamheid de nodige obstakels.

Drie op de vier Europeanen wonen in steden. Steden zijn complexe systemen waarin gemeenschappen en het milieu in beweging zijn en op een steeds veranderende manier samenkomen. Het zijn maatschappelijke, culturele en economische centra, die zijn ingebed in de regio waarin ze liggen. Ondanks gemeenschappelijke kenmerken is elke stad in Europa uniek. In de loop van de geschiedenis hebben zij elk hun unieke kenmerken ontwikkeld op basis van hun geografische situatie, inwoners en sociaalpolitieke stelsels. De uitdagingen waarmee steden te maken hebben, lopen daarom sterk uiteen.

Sommige steden kampen met vergrijzing of een teruglopend inwoneraantal, terwijl andere juist groeien. Neergang in een economische sector, zoals de zware industrie, het toerisme of de visserij, kan ernstige gevolgen hebben voor de economie van sommige steden, terwijl andere steden als economische innovatiemagneten fungeren en jong talent uit de hele EU aantrekken. Ook milieueffecten kunnen aanmerkelijk verschillen.

Onze instrumenten zoals de Europese luchtkwaliteitsindex en de monitor voor de luchtkwaliteit in Europese steden laten zien dat we niet allemaal dezelfde lucht inademen. Hiervoor zijn verschillende oorzaken en gevolgen aan te wijzen. Uit andere evaluaties en indicatoren komt naar voren dat verschillende regio’s – en steden – op verschillende manieren de gevolgen ondervinden van klimaatverandering. Kuststeden, met name in het noordwestelijk deel van de Atlantische Oceaan, zullen worden blootgesteld aan een groter stormvloedrisico, terwijl steden in het zuiden te maken kunnen krijgen met watertekorten of bosbranden. Uit onze onderzoeken blijkt bovendien dat sommige gemeenschappen en groepen in steden, met name ouderen, kwetsbaarder zijn, omdat zij mogelijk bloot staan aan meerdere milieugevaren, zoals luchtvervuiling of geluidshinder.

Ondanks al hun unieke kenmerken en uitdagingen moeten alle steden maatregelen nemen om zich voor te bereiden op klimaateffecten. Alle steden moeten een bijdrage leveren aan de doelen van klimaatneutraliteit, een circulaire economie en biodiversiteit, zorgen voor een schoner en gezonder milieu en hun inwoners betere maatschappelijke en economische kansen bieden.

De meeste Europese steden worden al eeuwenlang bewoond en hun straten, buurten en gebouwen weerspiegelen dit erfgoed. De bestaande infrastructuur bepaalt ten dele hoe snel we het gebouwenbestand kunnen vervangen of bestaande gebouwen kunnen renoveren of nieuwe vervoersmogelijkheden kunnen creëren. In deze gevallen moet er goed over worden nagedacht hoe duurzaamheid kan worden bereikt.

Het einddoel is dan wel hetzelfde, maar op de weg naar duurzaamheid zal ontegenzeggelijk rekening moeten worden gehouden met de unieke kenmerken van en uitdagingen voor elke stad. Bij het Europees Milieuagentschap brengen we belanghebbenden bij elkaar om een gemeenschappelijk conceptueel kader te ontwikkelen dat de basis vormt van het rapport en de briefing die we recentelijk hebben gepubliceerd, en onze komende evaluaties over dit onderwerp. Dit kader moet stedelijke overheden en beleidsmakers helpen hun duurzaamheidstransitie te ontwikkelen door vanuit zes verschillende invalshoeken naar stedelijke duurzaamheid te kijken: circulaire stad, veerkrachtige stad, koolstofarme stad, groene stad, inclusieve stad en gezonde stad.

Steden hebben een heel arsenaal aan mogelijkheden om hun transitie naar stedelijke duurzaamheid gestalte te geven, van het creëren van groene en blauwe zones in het stadscentrum tot de integratie van openbaar vervoer met actieve mobiliteitssystemen zoals fietsen en lopen, of het ontwikkelen van doeltreffendere recyclingsystemen. Een bredere inzet van technologische ontwikkelingen, zoals elektrische voertuigen of werken op afstand, kan het proces versnellen. Wat ook duidelijk blijkt uit de prijs voor groene hoofdstad van Europa is dat een samenhangende langetermijnvisie, ondersteund door relevant bestuursstructuren, kennis en data, binnen enkele decennia een echte transformatie van steden teweeg kan brengen.