Η γεωργία της Ευρώπης: οικονομικά προσιτά, υγιεινά και «πράσινα» τρόφιμα

Στην έκθεση δεικτών του ΕΟΠ που δημοσιεύθηκε πρόσφατα, τα τρόφιμα χαρακτηρίζονται ως ένα από τα βασικά συστήματα που έχουν επιπτώσεις στο περιβάλλον. Τι είναι ένα σύστημα τροφίμων; Πώς μας επηρεάζει;

Ο όρος «σύστημα τροφίμων» καλύπτει όλες τις διαδικασίες και την υποδομή που έχουμε δημιουργήσει για την παραγωγή και την κατανάλωση τροφίμων. Περιλαμβάνει τη γεωργία, το εμπόριο, το λιανικό εμπόριο, τις μεταφορές και την κατανάλωση. Τα τρόφιμα αποτελούν βασική ανθρώπινη ανάγκη. Δεν αρκεί μόνο να είναι διαθέσιμα αλλά πρέπει επίσης να είναι υψηλής ποιότητας και προσβάσιμα, με άλλα λόγια, τα τρόφιμα δεν πρέπει να είναι μολυσμένα και πρέπει να είναι οικονομικά προσιτά.

Υπάρχει ισχυρός συσχετισμός μεταξύ της υγείας και της ευημερίας μας και των τροφίμων. Τόσο ο υποσιτισμός όσο και η παχυσαρκία αποτελούν προβλήματα υγείας που συνδέονται άμεσα με τα τρόφιμα. Η γεωργία συμβάλλει επίσης στην αλλαγή του κλίματος καθώς και στην ρύπανση του αέρα και των υδάτων, τα οποία μπορεί να επηρεάσουν έμμεσα την ανθρώπινη υγεία και ευημερία.

Αν ρίξουμε μια πιο προσεκτική ματιά, παρατηρούμε επίσης ότι η γεωργία διαδραματίζει έναν πολύ σημαντικό κοινωνικοοικονομικό ρόλο. Σε πολλές αγροτικές κοινότητες αποτελεί τη σπονδυλική στήλη της τοπικής οικονομίας, αντιπροσωπεύει έναν τρόπο ζωής και την επαφή με τη φύση που μας προσφέρει πολιτιστική και ψυχαγωγική αξία. Ο τρόπος που παράγουμε τα τρόφιμά μας επηρεάζει την ελκυστικότητα του τοπίου όπου ζούμε.

Παρατηρούμε στην Ευρώπη χαρακτηριστικά και τάσεις που συνδέονται με την παραγωγή και την κατανάλωση τροφίμων;

Σε γενικές γραμμές, η Ευρώπη διαθέτει σύγχρονα συστήματα γεωργικής παραγωγής και γη κατάλληλη για τη γεωργία. Η παραγωγικότητα ανά εκτάριο έχει αυξηθεί σημαντικά, ιδιαίτερα στο δεύτερο μισό του 20^ού αιώνα. Δεδομένης της πολυμορφίας της γεωργικής γης και του κλίματος, η Ευρώπη παράγει ένα ευρύ φάσμα προϊόντων. Ωστόσο, βασίζεται επίσης σε εισαγωγές, κυρίως ζωοτροφών, φρέσκων φρούτων και λαχανικών, ενώ εξάγει κυρίως μεταποιημένα τρόφιμα.

Όσον αφορά την κατανάλωση, τα τελευταία χρόνια έχουν σημειωθεί ορισμένες διατροφικές μετατοπίσεις. Για παράδειγμα, η κατανάλωση κόκκινου κρέατος παρουσίασε σημαντική αύξηση τις τελευταίες πέντε δεκαετίες. Εντούτοις, συγκριτικά με τα επίπεδα του 1995 παρατηρούμε μια μείωση της τάξης του 10% στην κατανάλωση βοείου κρέατος ανά άτομο. Από την άλλη πλευρά, οι Ευρωπαίοι καταναλώνουν περισσότερα πουλερικά, ψάρια και θαλασσινά, φρούτα και λαχανικά.

Ποιες προκλήσεις θα αντιμετωπίσουν τα συστήματα τροφίμων της Ευρώπης στις επόμενες δεκαετίες;

Υπάρχουν δύο κύρια ζητήματα που αποτελούν πηγή ανησυχίας για την Ευρώπη. Το πρώτο είναι κοινωνικοοικονομικό. Η αστικοποίηση και οι συναφείς αλλαγές στον τρόπο ζωής δείχνουν ότι η γεωργία γίνεται όλο και λιγότερο ελκυστική ως οικονομική δραστηριότητα. Ο αριθμός των αγροτών στην Ευρώπη μειώνεται ενώ η μέση ηλικία τους αυξάνεται. Η διατήρηση των γεωργικών δραστηριοτήτων, ιδιαίτερα σε περιοχές χαμηλής παραγωγής, γίνεται δύσκολη. Παρατηρείται εγκατάλειψη της γεωργικής γης και αυτό θα μπορούσε να έχει συνέπειες πέρα από την τοπική οικονομία για εκείνες τις περιοχές όπου η γεωργική δραστηριότητα ουσιαστικά συμβάλλει στη διατήρηση της φύσης.

Το δεύτερο ζήτημα αφορά την εντατικοποίηση. Πρόκειται για μεγαλύτερες αποδόσεις ανά εκτάριο μέσω της αναβάθμισης, της χρήσης μηχανολογικού εξοπλισμού, της στράγγισης, της άρδευσης και της χρήσης λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων. Αυτό αυξάνει την κερδοφορία και σημαίνει ότι χρειαζόμαστε λιγότερη γη για καλλιέργεια. Από την άλλη πλευρά, μειώνει την βιοποικιλότητα των γεωργικών εκτάσεων και αυξάνει τη ρύπανση του εδάφους, των ποταμών και των λιμνών.

Η αλλαγή του κλίματος θα επηρεάσει επίσης την γεωργική παραγωγικότητα σε ολόκληρη την Ευρώπη. Πολλές περιοχές μπορεί να χρειαστεί να προσαρμοστούν σε αλλαγές στις εποχές βλάστησης και στις βροχοπτώσεις.

Μπορεί η Ευρώπη να στραφεί από την εντατική στην εκτατική γεωργία;

Μια στροφή προς συστήματα χαμηλής παραγωγής θα ήταν εξωπραγματική και αντιπαραγωγική. Δεν μπορούμε να επιτρέψουμε μια αναποτελεσματική, τόσο από οικονομικής όσο και από περιβαλλοντικής σκοπιάς, γεωργία. Ταυτόχρονα, πρέπει να μειώσουμε τη ρύπανση που προκαλείται από τη γεωργία. Αυτό θέτει ένα δίλημμα. Η βιολογική γεωργία (χωρίς τη χρήση φυτοφαρμάκων και λιπασμάτων) μπορεί επίσης να είναι εντατική, αλλά εκτιμάται ότι η απόδοσή της είναι περίπου 20% μικρότερη εκείνης της εντατικής γεωργίας. Προκειμένου να συνεχίσουμε να παράγουμε την ίδια ποσότητα τροφίμων θα πρέπει, επομένως, να διαθέσουμε περισσότερη γη για τη γεωργία.

Μια τέτοια αλλαγή θα είχε επίσης παγκόσμιες επιπτώσεις. Δεδομένου ότι η ΕΕ είναι ένας από τους μεγαλύτερους παραγωγούς και εξαγωγείς τροφίμων, κάθε σημαντική μείωση της παραγωγής της θα επηρέαζε επίσης την παγκόσμια παραγωγή και, κατά συνέπεια, τις τιμές των τροφίμων. Οι αυξήσεις στις τιμές των τροφίμων έχουν πλήξει όλα τα τμήματα της κοινωνίας, κυρίως δε τις οικογένειες με χαμηλά εισοδήματα. Αυτό θα ήταν αντίθετο με τον στόχο των προσβάσιμων και οικονομικά προσιτών τροφίμων.

Ποιο θα ήταν το ιδανικό σενάριο;

Η γεωργία πάντα θα αποτελεί μία από τις κύριες ανθρώπινες δραστηριότητες που έχουν επιπτώσεις στο περιβάλλον. Ωστόσο, αυτές οι επιπτώσεις μπορούν να μειωθούν με πολλούς τρόπους. Η μετάβαση προς καινοτόμα συστήματα χαμηλών εισροών (για παράδειγμα με τη χρήση τεχνικών βιολογικής γεωργίας και γεωργίας ακρίβειας) μοιάζει να είναι, σε γενικές γραμμές, ο καλύτερος τρόπος.

Η βελτίωση από την πλευρά της παραγωγής δεν θα ήταν πιθανότατα επαρκής ενόψει της αυξανόμενης παγκόσμιας ζήτησης για τρόφιμα, ίνες και ενέργεια. Χρειαζόμαστε επιπλέον βελτίωση της αποτελεσματικότητας σε άλλους τομείς του συστήματος τροφίμων, όπως οι μεταφορές, το λιανικό εμπόριο και η κατανάλωση.

Μεγάλες εκτάσεις γης χρησιμοποιούνται για την παραγωγή ζωοτροφών προοριζόμενων για τα ζώα κρεατοπαραγωγής. Μια μετατόπιση της διατροφής από την κατανάλωση μικρότερης ποσότητας κρέατος προς την κατανάλωση μεγαλύτερης ποσότητας λαχανικών είναι βέβαιο ότι θα περιόριζε την πίεση για τη χρήση της γης παγκοσμίως. Ή ας εξετάσουμε το παράδειγμα της σπατάλης των τροφίμων. Το 30-40% των τροφίμων που παράγονται σπαταλώνται στην Ευρώπη. Η σπατάλη των τροφίμων ξεκινά στον αγρό, συνεχίζεται κατά το στάδιο της μεταφοράς, στο λιανικό εμπόριο και καταλήγει στα σπίτια μας. Σε κάθε βήμα σπαταλούμε τη γη, το νερό και την ενέργεια που χρησιμοποιούνται για τα τρόφιμα που δεν καταναλώνουμε καν.

Σε αυτό το σημείο η κοινή γεωργική πολιτική της ΕΕ διαδραματίζει καίριο ρόλο. Με τις πρόσφατες μεταρρυθμίσεις οι πληρωμές προς τους αγρότες αποσυνδέθηκαν από την παραγωγή τους. Πλέον για την επιλεξιμότητα για χρηματοδοτική στήριξη απαιτείται συμμόρφωση προς την περιβαλλοντική νομοθεσία, ενώ κάποια οικολογικά μέτρα είναι υποχρεωτικά. Παρότι αυτό έχει συμβάλλει στην αποτροπή της υπερπαραγωγής και μπορεί να μειώσει τις περιβαλλοντικές πιέσεις, υπάρχει περιθώριο για περισσότερη δράση, όπως είναι για παράδειγμα η μείωση της εξάρτησης από τα ορυκτά λιπάσματα και τα φυτοφάρμακα.

Η γεωργία επίσης ανταγωνίζεται την ενέργεια (βιοκαύσιμα), τη στέγαση και τις αστικές περιοχές για γη. Ένας καλύτερος χωροταξικός σχεδιασμός — χωροταξικός διαχωρισμός της εντατικής γεωργίας από την εκτατική γεωργία χαμηλών εισροών — θα συνέβαλε επίσης στην αποτελεσματικότερη χρήση της γης και τη μείωση της έκθεσης του ανθρώπου σε περιβαλλοντικές πιέσεις.

Συνολικά, το ιδανικό σενάριο προβλέπει μια αποτελεσματικότερη χρήση των πόρων που διαθέτουμε, κυρίως δε της γης και των υδάτων. Στην πρόσφατη έκθεση δεικτών μας εξετάζεται ευρύτερα η χρήση των πόρων και το σύστημα τροφίμων συνδέεται με τα άλλα κύρια συστήματα: την ενέργεια, τα νοικοκυριά και τα υλικά.

Ybele Hoogeveen

Συνέντευξη που δημοσιεύθηκε στο τεύχος 2013/2 του ενημερωτικού δελτίου του ΕΟΠ, Δεκέμβριος 2013