Συνέντευξη — Ρύπανση του εδάφους: η κληρονομιά της βιομηχανοποίησης που προκαλεί ανησυχία

Τι σημαίνει ρύπανση του εδάφους;

Κατ’ αρχήν, το έδαφος που ρυπαίνεται είναι έδαφος στο οποίο έχουν προστεθεί οποιεσδήποτε ουσίες ως αποτέλεσμα ανθρώπινης δραστηριότητας. Αυτό μπορεί να συμβαίνει άμεσα ή έμμεσα και μπορεί η ρύπανση να προέκυψε πάρα πολύ καιρό πριν ή να βρίσκεται σε εξέλιξη ακριβώς αυτήν τη στιγμή. Συνιστά σοβαρό πρόβλημα όταν η γη χρησιμοποιείται για εργασία στο πλαίσιο της οποίας υπάρχει το ενδεχόμενο τα άτομα να εκτεθούν σε ρυπογόνες ουσίες του εδάφους. Είναι δύσκολο να αφαιρεθεί η ρύπανση του εδάφους και το κόστος αυτής της διαδικασίας είναι συχνά πολύ υψηλό. Είναι εξαιρετικά επαχθής διαδικασία για μια γενιά να αναστρέψει την κατάσταση που δημιούργησαν πολλές προηγούμενες γενιές.

Ποιες είναι οι κύριες πηγές ρύπανσης του εδάφους; Τι μπορεί να γίνει για να αντιμετωπιστεί;

Οι διάφοροι ρύποι προέρχονται από διαφορετικές πηγές, αλλά, πιθανότατα, οι σημαντικότερες πηγές είναι οι προγενέστερες βιομηχανικές δραστηριότητες. Το απότοκο αυτών των δραστηριοτήτων είναι περιοχές με σοβαρή ρύπανση του εδάφους, κυρίως με μέταλλα, πίσσες και άλλες συναφείς ουσίες. Άλλη σημαντική πηγή είναι η στρατιωτική δραστηριότητα, μεταξύ άλλων σε χώρους εκπαίδευσης. Για παράδειγμα, ένα από τα χειρότερα παραδείγματα ρύπανσης του εδάφους στην Ευρώπη είναι στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου αναπτύχθηκαν νάρκες κατά προσωπικού, οι οποίες προκάλεσαν μια ακραία μορφή ρύπανσης του εδάφους.

Το φάσμα διαφόρων τύπων ρύπων είναι ευρύ και δεν περιλαμβάνει μόνο μέταλλα αλλά και μια σειρά από οργανικά μόρια, παθογόνα, βιολογικώς ενεργά υλικά, ραδιοενεργές ουσίες κ.ο.κ., ενώ όλα αυτά προέρχονται από διαφορετικές πηγές.

Η αποτελεσματικότητα των κανονισμών και των προτύπων τα τελευταία 30-40 έτη όσον αφορά την πρόληψη της ρύπανσης του εδάφους βελτιώνεται όλο και περισσότερο. Εν τω μεταξύ, σε πολλές έντονα ρυπασμένες τοποθεσίες έχουν διαμορφωθεί πιο ασφαλείς συνθήκες, παρότι πολλές είναι και οι τοποθεσίες για τις οποίες δεν έχουν ληφθεί μέτρα. Ένα ιδιαίτερα ευρύ φάσμα τεχνολογιών μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τη μείωση του κινδύνου ρύπανσης του εδάφους, είτε μέσω της αφαίρεσης των ρύπων είτε μέσω του περιορισμού τους. Το κρίσιμο ζήτημα είναι το επίπεδο του υπολειπόμενου κινδύνου που είμαστε προετοιμασμένοι να αποδεχτούμε στο πλαίσιο του κόστους της εξυγίανσης.

Σε τι ποσοστό μπορούμε να αφαιρέσουμε ρύπανση που έχει ήδη δημιουργηθεί; Πώς επιλέγονται αυτοί οι τόποι;

Οι δύο βασικοί παράγοντες που συνδέονται με τον καθαρισμό της ρύπανσης του εδάφους είναι οι κίνδυνοι για την ανθρώπινη υγεία και οι κίνδυνοι για την ποιότητα των επιφανειακών και υπόγειων υδάτων. Για την επίτευξη των στόχων της οδηγίας-πλαισίου για τα ύδατα[i] της ΕΕ μπορεί να απαιτείται η εξυγίανση του εδάφους για την προστασία της υδάτινης οικολογίας. Ένας τρίτος παράγοντας είναι η γεωργική παραγωγή και η διασφάλιση της υγείας των φυτών και της ασφάλειας των τροφίμων.

Πολλά εξαρτώνται από την τελική χρήση της γης και τη διαθεσιμότητα χρηματοδότησης από εταιρείες ανάπτυξης ακινήτων. Σε πόλεις με μακρά βιομηχανική παράδοση, η ρύπανση του εδάφους σε περιοχές πολύ υψηλής αξίας, όπως περιοχές επιχειρηματικών δραστηριοτήτων ή μεγάλα συγκροτήματα κοντά σε ύδατα, έχει αντιμετωπιστεί πλέον σε μεγάλο βαθμό, συνεπώς οι κίνδυνοι έχουν περιοριστεί. Αυτό είναι μια καλή πρόοδος, αλλά για περιοχές που έχουν μεγάλη τρέχουσα οικονομική σημασία, δεν είναι συχνά δυνατή η εξασφάλιση χρηματοδότησης για εξυγίανση.

Έχουμε σημειώσει τεράστια πρόοδο στον καθαρισμό εδαφών στην Ευρώπη, ωστόσο εξακολουθούμε να έχουμε πρόβλημα. Υπάρχουν πολλές τοποθεσίες στην Ευρώπη όπου δεν έχουν προκύψει ακόμη οικονομικά κίνητρα και δεν υπάρχει παρότρυνση για τον καθαρισμό της ρύπανσης του εδάφους. Εν τέλει, το βασικό ερώτημα είναι τι επίπεδο κινδύνου είμαστε προετοιμασμένοι να αποδεχτούμε και, σε περίπτωση υπέρβασης των προβλεπόμενων κινδύνων, σε ποιες ενέργειες θα προβούμε.

Πώς συνδέεται η γεωργία με τη ρύπανση του εδάφους;

Δύο μέταλλα είναι ιδιαίτερα σημαντικά σε αυτό το πλαίσιο: το κάδμιο και ο χαλκός. Το κάδμιο είναι μια πρόσμειξη σε φωσφορικά λιπάσματα και υπάρχει πάντα κάποια πρόσθετη ποσότητα καδμίου στο έδαφος στο οποίο χρησιμοποιήθηκαν. Οι ποσότητες μπορεί να είναι πολύ μικρές, αλλά είναι σωρευτικές. Δεδομένου ότι το κάδμιο είναι καρκινογόνο, πρέπει να παρακολουθούμε προσεκτικά αυτή τη συσσώρευση. Πολλές εργασίες έχουν πραγματοποιηθεί και πραγματοποιούνται για τον ποσοτικό προσδιορισμό αυτού του προβλήματος και τη διερεύνηση τρόπων μείωσης του καδμίου στα λιπάσματα. Ο χαλκός βρίσκεται σε περιοχές όπου υπάρχουν αμπελώνες και το μέταλλο χρησιμοποιείται ανέκαθεν ως αντιμυκητιακός παράγοντας. Δυστυχώς, αυτός ο χαλκός έχει συσσωρευτεί στο έδαφος. Μόλις αυτά τα μέταλλα, καθώς και άλλα μέταλλα, προστεθούν στο έδαφος, παραμένουν εκεί και υπάρχουν ελάχιστες ρεαλιστικές πιθανότητες να αφαιρεθούν.

Τα γεωργικά φάρμακα είναι ένα ακόμη πρόβλημα που σχετίζεται με τη γεωργία. Γνωρίζουμε, για παράδειγμα, ότι, τα οργανοχλωριούχα γεωργικά φάρμακα, η χρήση των οποίων έχει απαγορευτεί εδώ και πολλά χρόνια, βρίσκονται ακόμη σε εδάφη σε ολόκληρη την Ευρώπη. Με τα γεωργικά φάρμακα που χρησιμοποιούνται σήμερα, η εστίαση στις επιπτώσεις τους στους ζώντες οργανισμούς του εδάφους είναι σχετικά περιορισμένη. Ενδέχεται να δημιουργούν προβλήματα που δεν έχουμε παρατηρήσει μέχρι στιγμής. Επιπλέον, το ρυθμιστικό καθεστώς μας όσον αφορά τις επιπτώσεις των χημικών γεωργικής χρήσης στο έδαφος είναι, κατά την άποψή μου, σχετικά ανεπαρκές.

Με ποιον τρόπο η ρύπανση του εδάφους επηρεάζει τη βιοποικιλότητα;

Οι γνώσεις μας σχετικά με τις επιπτώσεις της ρύπανσης του εδάφους στους ζώντες οργανισμούς του εδάφους και στις λειτουργίες του εδάφους είναι σχετικά ανεπαρκείς και, σήμερα, υπάρχουν ορισμένες περιπλοκές που σχετίζονται με τη ρύπανση του εδάφους και τη βιοποικιλότητα πάνω από το έδαφος. Πολλοί τόποι ανά την Ευρώπη έχουν εγκαταλειφθεί για δεκαετίες και, ως εκ τούτου, έχουν καταστεί σημαντικές δεξαμενές ειδών και βιοποικιλότητας μετά τη φυσική αναγέννηση. Ο καθαρισμός τους ενδέχεται να καταστρέψει αυτή τη βιοποικιλότητα.

Εξετάζοντας το ζήτημα σφαιρικά, πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι ιδίως οι αερόφερτες εκπομπές μας ενδέχεται να ρυπαίνουν το έδαφος σε πολύ μακρινές αποστάσεις και να έχουν επιπτώσεις στη βιοποικιλότητα του εδάφους. Συνεπώς, έχουμε ευθύνη να εξασφαλίσουμε την ελαχιστοποίηση αυτών των εκπομπών. Ακόμη και στις πολικές περιοχές, καθώς και σε άλλες πολύ απομακρυσμένες περιοχές, βρίσκουμε ρύπους που είναι εξ ολοκλήρου ανθρωπογενούς προέλευσης.

Τι άλλου είδους γνώσεις μας λείπουν σχετικά με τη ρύπανση του εδάφους; Ποια είναι τα ζητήματα που ανακύπτουν;

Ενδέχεται να έχουμε υποτιμήσει τη ραδιενέργεια ως πρόβλημα. Πρόκειται για ένα ευρέως διαδεδομένο, λιγότερο σοβαρό ζήτημα, ωστόσο υπάρχουν ορισμένα σημεία όπου το πρόβλημα είναι πολύ έντονο, όπως πόλεις με παραδοσιακές περιοχές κοσμηματοποιίας και ωρολογοποιίας. Σε αυτές τις περιοχές μπορεί να υπάρχουν ενισχυμένα επίπεδα ραδιενεργούς ρύπανσης του εδάφους λόγω φωταύγειας και άλλων ουσιών που έχουν χρησιμοποιηθεί σε μικρής κλίμακας εργαστήρια.

Συνδυάζοντας νέα σύνολα χωρικών δεδομένων και πληροφορίες σχετικά με το έδαφος, θα διαμορφώσουμε μια πιο σαφή εικόνα των τόπων όπου υπάρχει ρύπανση. Παράλληλα, οι επιδημιολογικές μελέτες εξελίσσονται ολοένα και περισσότερο και έχουμε στη διάθεσή μας συνεχώς αυξανόμενες πληροφορίες σχετικά με τα περιστατικά ασθένειας που συνδέονται με συγκεκριμένες περιοχές. Με τον συνδυασμό των πληροφοριών που αναφέρονται ανωτέρω, ενδεχομένως να διαπιστώσουμε ότι ορισμένες ασθένειες που παρατηρούμε στον γενικό πληθυσμό μπορούν να συνδεθούν σαφώς με τη ρύπανση του εδάφους, κάτι το οποίο ήταν δύσκολο να καταδειχθεί μέχρι σήμερα.

Τι είδους θετική πρόοδο οραματίζεστε για το μέλλον;

Το καλύτερο που θα μπορούσαμε να κάνουμε στο μέλλον είναι να αποτρέψουμε την περαιτέρω ρύπανση του εδάφους. Μπορούμε να αξιοποιήσουμε τους υφιστάμενους κανονισμούς που ελέγχουν τη βιομηχανική ρύπανση του εδάφους και να επιδιώξουμε την αμεσότερη συμμετοχή των πολιτών. Τα πλαστικά είναι ένα καλό παράδειγμα. Υπάρχει ήδη ένα κίνημα που έχει οργανωθεί από πολίτες με στόχο τη μείωση της χρήσης των πλαστικών και είμαι πολύ αισιόδοξος ότι, καθώς οι πολίτες θα αποκτούν μεγαλύτερη επίγνωση των επιπτώσεων που έχουν οι ατομικές ενέργειές τους, θα αλλάξουν συμπεριφορά και αυτό θα έχει θετική επίδραση στη διαχείριση του εδάφους εν γένει, συμπεριλαμβανομένης της ρύπανσης.

Mark Kibblewhite

Επίτιμος καθηγητής, Πανεπιστήμιο Cranfield, Bedford, Ηνωμένο Βασίλειο