Grond- en bodemverontreiniging — een wijdverbreid, schadelijk en toenemend probleem

De grond onder onze voeten is veel meer dan stenen, grond en slib. Elke vierkante meter kan uniek zijn wat betreft samenstelling, structuur en het leven dat het bevat en ondersteunt. Sommige bevatten meer stenen die rijk zijn aan bepaalde mineralen; andere zijn rijk aan plantenresten met luchtzakken en water.

De bodem is vaak een verwaarloosd domein van biodiversiteit, maar zelfs een kleine lapje grond kan bruisen van leven, variërend van minuscule organismen tot schimmels en regenwormen, die allemaal een cruciale rol spelen in het functioneren van het bodemecosysteem. Het is ook in deze ruimte dat nutriënten worden omgezet in vormen die planten kunnen opnemen, waardoor biomassa koolstof kan vormen en opslaan. Hier begint ook het proces van natuurlijke zuivering dat ons toekomstige drinkwater als grondwater doorloopt.

Een lokaal probleem?

Door de manier waarop we land gebruiken worden vaak aanvullende stoffen in deze unieke ecosystemen gebracht om geselecteerde gewassen te beschermen of nutriënten toe te voegen.

Verontreinigende stoffen afkomstig van de industrie, het vervoer en andere economische activiteiten kunnen ook lange afstanden afleggen en de bodem bereiken, waar ze verdund worden en tijdelijk worden opgeslagen. De bodem, een onderdeel van het land, wordt als vervuild beschouwd wanneer hij contaminanten bevat die schadelijk zijn voor de menselijke gezondheid of het milieu.

Met elke stap die we zetten, staan we mogelijk weer boven op een andere mix en concentratie van contaminanten in de grond. Door de grote variatie van contaminanten, bodems, klimatologische omstandigheden en omstandigheden van landgebruik is het een kostbare aangelegenheid om de volledige omvang van grond- en bodemverontreiniging te monitoren en te beoordelen. Wat we weten is grotendeels gebaseerd op over verschillende landen verspreide veldmonsters.

Metalen, meststoffen en pesticiden

We hebben de landbouw nodig om voedsel te verbouwen, maar sommige niet-duurzame landbouwpraktijken veroorzaken nog steeds bodemverontreiniging.

Planten hebben onder meer nutriënten nodig om te groeien en door intensieve landbouw kunnen nutriënten in de bodem zo snel uitgeput raken dat de natuur ze niet tijdig kan aanvullen. Meststoffen compenseren dit tekort door extra nutriënten toe te voegen. Helaas nemen planten vaak niet de totale hoeveelheid hiervan op en komt het restant dat zich aanvankelijk in de bodem bevindt, vroeg of laat in meren en rivieren terecht. Eenmaal in het water leidt een stikstofoverschot vaak tot een buitensporige groei van planten en algen die door ontbinding het zuurstofgehalte in het water aanzienlijk kunnen verlagen en zo schade kunnen toebrengen aan dier- en plantensoorten in dat ecosysteem.

Koper wordt al tientallen jaren op grote schaal gebruikt als fungicide in wijngaarden en boomgaarden. Uit een recent grootschalig onderzoek bleek dat de koperconcentraties in wijngaarden driemaal zo hoog waren als gemiddeld in Europese bodems. Koper wordt ook toegevoegd aan diervoeder en wordt in het milieu gebracht wanneer mest over grasland en andere landbouwgronden wordt verspreid.

Cadmium is ook een zeer giftig metaal dat in minerale fosforhoudende meststoffen wordt aangetroffen. Sommige “organische meststoffen”, zoals rioolslib, mest, compost en bioafval, kunnen ook een brede mix van zware metalen en organische verontreinigende stoffen verspreiden als ze niet goed gereguleerd worden.

Chemische stoffen afkomstig van langdurig gebruik van pesticiden worden in heel Europa ook aangetroffen in bodemmonsters. Meer dan 80% van de bodems die in één studie werden onderzocht, bevatte bestrijdingsmiddelenresiduen, terwijl 58% twee of meer soorten residuen bevatte.

Afvalbeheer, industrie en over de grenzen heen

Landbouwpraktijken zijn verre van de enige bron van grond- en bodemverontreiniging. Slecht beheerd afval — zowel huishoudelijk als industrieel afval — is verantwoordelijk voor meer dan een derde van de lokale verontreiniging, gevolgd door industriële activiteiten. Van slechts een fractie van de miljoenen locaties in de EU waar vermoedelijk potentieel vervuilende activiteiten worden uitgevoerd, is gedetailleerde openbare informatie beschikbaar^.

Grond- en bodemverontreiniging is ook een wereldwijd probleem. Lucht en water kunnen verontreinigende stoffen, met inbegrip van stikstofverbindingen en kleine plasticdeeltjes, over de hele wereld vervoeren en deze op het landoppervlak afzetten. Zelfs op de hoogste pieken en de meest afgelegen stranden worden verontreinigende stoffen aangetroffen.

Ze blijven voor eeuwig aanwezig en hopen zich op

Sommige verontreinigende stoffen worden in de loop van de tijd in de bodem afgebroken, maar andere blijven eindeloos achter. In veel gevallen zijn de grond en de bodem de eindbestemming waar verschillende verontreinigende stoffen terechtkomen en zich in de loop van de tijd ophopen. Wat precies alle risico’s van deze chemische stoffen en de verschillende mengsels zijn is niet bekend. Op basis van bemonsterde locaties weten we echter dat grond- en bodemverontreiniging aanzienlijke gevolgen kan hebben voor de menselijke gezondheid, de bodembiodiversiteit en de gezondheid van ecosystemen. Deze verontreinigende stoffen kunnen schadelijk zijn voor bodemorganismen en mogelijk ons voedsel en drinkwater verontreinigen.

Sanering van verontreinigde grond is moeilijk en kostbaar, maar is noodzakelijk om vervuiling uit het verleden op te ruimen. Lokale overheden beschikken echter vaak niet over de middelen en instrumenten om de sanering te beheren. In de EU zijn tot dusver meer dan 65 000 locaties gesaneerd; verreweg de meeste potentieel verontreinigde locaties zijn echter nog steeds onaangeroerd.

De beste oplossing — preventie

Preventie blijft op lange termijn de meest doeltreffende en goedkoopste manier om te zorgen voor gezonde bodems — en schoner water en schonere lucht. Elk initiatief dat gericht is op het voorkomen en verminderen van vervuiling — variërend van productontwerp, betere recycling, afvalbeheer, gewasrotatie, precisielandbouw en een verminderd gebruik van pesticiden en meststoffen tot schoner vervoer en schonere industrie — en op ondersteuning van de autoriteiten bij de uitvoering van doeltreffende maatregelen, zal bijdragen tot het verlichten van de druk op deze vitale ecosystemen.

Veel bestaande en toekomstige beleidsinitiatieven in het kader van de Europese Green Deal — de circulaire economie, de “van boer tot bord” -strategie, de biodiversiteitsstrategie, de strategie voor chemische stoffen, de nieuwe bodemstrategie en het actieplan om de vervuiling tot nul terug te brengen — bieden een Europees kader en bieden nationale autoriteiten en grondgebruikers ondersteuning om de grond en de bodem tegen vervuiling te beschermen. Door extra steun voor lokale overheden en een samenhangender EU-beleidskader voor de bodem zouden deze inspanningen verder kunnen worden versterkt. Vervuiling is immers slechts een van de vele bedreigingen waarmee bodem en grond worden geconfronteerd.