Wywiad - Ważna rola monitorowania ptaków

Czym właściwie się Pan zajmuje?

Jestem zaangażowany w dwie międzynarodowe inicjatywy dotyczące monitorowania ptaków: drugi Europejski Atlas Ptaków Lęgowych (EBBA2) i Ogólnoeuropejski System Monitoringu Pospolitych Ptaków (PECBMS), obie organizowane w ramach European Bird Census Council (EBCC). Działam z ramienia Czeskiego Towarzystwa Ornitologicznego (CSO).

Europejski Atlas został opublikowany w postaci książki w grudniu 2020 r., ale na tym nasze działania się nie skończyły. Pracujemy nad wersją online, tworzeniem treści dostępnych dla badań i ochrony oraz budowaniem potencjału w zakresie zdolności monitorowania ptaków w krajach europejskich, w których jest to potrzebne. Ta ostatnia działalność jest ściśle powiązana z PECBMS, ale stworzenie reprezentatywnego i długofalowego systemu monitorowania ptaków jest wyzwaniem, dlatego potrzebujemy więcej systemów monitoringu, zwłaszcza w południowych i wschodnich częściach Europy.

W jaki sposób Pana praca mawpływ na oceny przeprowadzane przezEEA?

Wskaźniki liczebności dzikich ptaków opracowywane przez PECBMS są bezpośrednio wykorzystywane przez EEA. Razem ze wskaźnikiem liczebności populacji motyli łąkowych wskaźnik liczebności populacji pospolitych ptaków w Europie przyczynia się do ustalenia przez EEA wskaźnika „Liczebność i rozmieszczenie wybranych gatunków w Europie”.

Wyniki naszej pracy zostały wykorzystane w raporcie Stan przyrody w UE i w innych publikacjach. Mamy stały kontakt z pracownikami EEA i harmonizujemy nasze działania, a informacje zwrotne od EEA są dla nas niezmiernie istotne. Ostatnio zaczęliśmy badać, w jaki sposób dane zawarte w atlasie (EBBA2) mogą wnosić wkład w pracę takich instytucji jak EEA.

Skąd u Pana zainteresowanie tądziedziną?

Pewnie jak wielu innych ornitologów ptakami, przyrodą i jej ochroną interesuję się od dziecka. Studiowałem zoologię na Uniwersytecie Karola w Pradze, gdzie zdobyłem tytuł magistra, a następnie doktora za pracę o myszołowach. Potem wykorzystałem okazję podjęcia pracy dla CSO jako dyrektor — w tamtym czasie byłem jedynym pracownikiem.

Powiązanie wiedzy naukowej z polityką to najważniejsza kwestia, która sprawia, że jestem niezmiennie zainteresowany monitorowaniem ptaków na dużą skalę i pracą nad atlasem. Praca z różnymi ludźmi, wykorzystująca rozmaite sposoby podejścia metodologicznego oraz w zderzeniu z różnicami kulturowymi także sprawia, że to, co robię, jest ekscytujące. Cenię też pracę w terenie — chociaż domyślnie nie należy ona do moich obowiązków, jest kluczowym elementem, który pomaga mi zrozumieć dane i potrzeby obserwatorów terenowych, a także sprawia, że jest się szczęśliwym.

W jaki sposób ocenia Pan kondycjęgatunków?

Najważniejszym wynikiem naszej pracy jest zbiór informacji o zmianach w liczebności irozmieszczeniu ptaków. Innymi słowy: gdzie są ptaki, ile ich jest i w jaki sposób te dwa parametry się zmieniają. To długi proces, który rozpoczyna się od standardowej pracy w terenie według ściśle ustalonej metodyki.

Nie sposób objąć Europy siecią wyłącznie profesjonalnych pracowników terenowych. Dlatego też ornitologia korzysta z rzeszy ornitologów amatorów i osób hobbistycznie obserwujących ptaki, którzy znają ptaki i chętnie stosują się do przyjętej metodyki. Dzięki nim możemy pozyskać dane z całej Europy w ramach EBBA2 i z 28 krajów w ramach PECBMS.

Pracujący w terenie muszą prowadzić obserwacje w wyznaczonych miejscach, które często są wybierane w sposób losowy, aby zapewnić reprezentatywność próbki. Obserwator zlicza wszystkie ptaki, które zauważy lub usłyszy w miejscu obserwacji, w określonych dniach i porach dnia, i odnotowuje inne cechy, ułatwiające lepszą ocenę danych.

Wpisy do atlasu rozmieszczenia wymagają także informacji na temat prawdopodobieństwa lęgu. Większość badań przeprowadza się wiosną wczesnym rankiem, kiedy wiele ptaków jest najbardziej aktywnych, ale niektóre gatunki są badane również wieczorami. Następnie pracujący w terenie przesyłają dane do koordynatorów krajowych, którzy sprawdzają ich jakość i przekazują je do koordynatorów europejskich.

© Marek Mejstřík, REDISCOVER Nature /EEA

W jaki sposób monitoring pomaga rządom w podejmowaniu działań?

Informacje na temat rozmieszczenia i liczebności ptaków pomagają decydentom ustalać priorytety w odniesieniu do działań zarządczych i ochronnych. Informacje o trendach populacyjnych i zmianach w rozmieszczeniu służą jako wskaźnik kondycji populacji ptaków, a także środowiska rozumianego szerzej.

Wyniki monitoringu są regularnie wykorzystywane do oceny stanu ochrony gatunków, w tym do nadawania kategorii zagrożenia na Europejskiej Czerwonej Liście. Zmiany w liczebności i rozmieszczeniu grup gatunków,takich jak ptaki krajobrazu rolniczego, stanowią sygnały o kondycji określonego typu siedliska lub o wpływie jakiegoś wielkoskalowego zjawiska, takiego jak zmiany klimatu.

Powiązanie danych z monitoringu ze zmiennymi środowiskowymi lub innymi może nam więcej powiedzieć o czynnikach kształtujących trendy; może także pomóc wybrać odpowiednie praktyki zarządcze.

W jaki sposób degradacja środowiska i zmiany klimatu wpływają na życie ptaków?

Zmiany krajobrazu i klimatu Europy są czasami drastyczne i wpływają na populacje ptaków. Aczkolwiek wpływ ten nie jest jednorodny: niektóre gatunki korzystają na zmianach, inne — nie. Ogółem jednak wydaje się, że jest więcej przegranych niż wygranych.

Intensywne użytkowanie gruntów pozostawia mniej zasobów dla ptaków — to najistotniejsza presja ze strony człowieka. Jest to szczególnie wyraźne w przypadku terenów rolniczych i ptaków korzystających z tego rodzaju siedliska. Intensywne rolnictwo, w tym nadmierne stosowanie pestycydów i nawozów, wykorzystywanie ciężkich maszyn lub zagospodarowywanie gruntów ugorowanych, sprawia, że współczesny krajobraz rolniczy jest coraz mniej przyjazny dla ptaków i innych dzikich zwierząt.

Ogólnie rzecz biorąc, homogenizacja upraw ma negatywny wpływ na bioróżnorodność. W Europie wskaźnik liczebności ptaków krajobrazu rolniczego w okresie od 1980 r. do 2018 r. zmniejszył się o 57%, a zasięg rozmieszczenia ptaków krajobrazu rolniczego jako grupy w ciągu ostatnich 30 lat się skurczył (EBBA2). W skali regionalnej obserwujemy także negatywny wpływ intensywnej gospodarki leśnej, przypadków zaniechania uprawy gruntów rolnych czy intensywnego użytkowania śródlądowych terenów podmokłych.

Zasięgi lęgowe ptaków przesuwają się na północ. Obserwujemy średnio 28-kilometrowe przesunięcie centrów zasięgu występowania w kierunku północnym. Chociaż nie wszystkie te zmiany wynikają ze zmian klimatu, efekt jest oczywisty. Widzimy także wpływ zmian klimatu na liczebność populacji ptaków: zmniejszają się populacje gatunków preferujących chłodniejszy klimat, a zwiększają tych preferujących cieplejszy.

© Juerg Isler, REDISCOVER Nature /EEA

Czy mamy jeszcze szansę zmienićcoś na lepsze?

Udokumentowaliśmy pozytywne trendy w rozmieszczeniu kilku gatunków chronionych, w przypadku których zostały zastosowane działania ochronne (np. bielika lub bociana białego). Również w ramach PECBMS wykazaliśmy, że ochrona może przynosić efekty, a zwłaszcza obszary objęte siecią Natura 2000 mogą mieć korzystny wpływ, także dla gatunków innych niż docelowe. To sugeruje, że działania ochronne są w stanie odwrócić negatywne trendy.

Problem polega na tym, że wciąż robimy za mało. Częściowo z powodu ograniczonych zasobów, a częściowo dlatego, że tradycyjne sposoby podejścia do ochrony przyrody (zwłaszcza ustanawianie ochrony gatunkowej i rezerwatów przyrody) nie są wystarczające, aby pomóc różnorodności biologicznej na szeroko pojętych obszarach wiejskich.

Co mogą zrobić obywatele albo nawet amatorzy obserwacji ptaków, aby pomóc w ochronie ptaków iichsiedlisk?

Obserwatorzy ptaków stanowią kluczowy element opartej na wiedzy ochrony ptaków i bioróżnorodności. Pomagają jako wolontariusze pracujący w terenie, współtworząc atlasy i uczestnicząc w monitorowaniu ptaków. W ramach inicjatywy EBBA2 dane przekazało około 120 000 obserwatorów terenowych, a 35 000 dostarczyło wysoce ustandaryzowane dane ankietowe. W sieci PECBMS w liczeniu ptaków bierze udział około 15 000 obserwatorów terenowych.

Nie mielibyśmy takiej wiedzy bez tych wykwalifikowanych osób — są one absolutnie niezbędne. Co do zasady pomóc może każdy — nawet obserwacje pojedynczych gatunków, w tym tych łatwych do zidentyfikowania (jak bocian biały), mogą pomóc w podejmowaniu świadomych decyzji. W związku z ostatnim rozwojem portali internetowych w ramach inicjatywy EBCC EuroBirdPortal, oraz rozwojem mobilnych aplikacji ułatwiających zapisywanie i przesyłanie wyników obserwacji jest to łatwiejsze niż kiedykolwiek wcześniej.

Wielu obserwatorów ptaków działających w ramach sieci monitoringu ptaków i uczestniczących w tworzeniu atlasów udziela się również w działaniach ochronnych na poziomie lokalnym. Ponieważ dobrze znają miejsca, w których obserwują ptaki, często pełnią funkcję strażników i inicjują interwencje, gdy miejscom tym zagraża jakieś niebezpieczeństwo. Ich lokalna wiedza to również ogromna wartość dla ochrony przyrody na poziomie lokalnym.

Uwaga: Całkowita liczba wszystkich gatunków wynosi 463. W nawiasach podano liczbę danych taksonów.
Źródło: Stan przyrody w UE, raport EEA nr 10/2020.