Zdrowe życie w chemicznym świecie

Każdego dnia jesteśmy otoczeni setkami lub tysiącami syntetycznych substancji chemicznych. Znajdują się w żywności, ubraniach, narzędziach, meblach, zabawkach, kosmetykach i lekarstwach. Nasze społeczeństwo nie byłoby takie samo bez tych substancji. Mimo ich przydatności wiemy, że wiele z nich może mieć negatywny wpływ na nasze zdrowie i środowisko.

Według niektórych szacunków około 6% światowego obciążenia chorobami – w tym chorobami przewlekłymi, nowotworami, zaburzeniami neurologicznymi i rozwojowymi – oraz 8% zgonów można przypisać chemikaliom. Co więcej, liczby te mogą rosnąć i uwzględniają tylko niewielką część substancji chemicznych, których wpływ na zdrowie jest dobrze znany.

Niebezpieczne mieszaniny i „wieczne chemikalia”

W 2018 r. w UE zużyto ponad 300 milionów ton chemikaliów, z czego ponad dwie trzecie Eurostat zaklasyfikował jako niebezpieczne dla zdrowia. Ponad 20 000 poszczególnych chemikaliów zostało zarejestrowanych w UE w ramach rozporządzenia w sprawie rejestracji, oceny, udzielania zezwoleń i stosowanych ograniczeń w zakresie chemikaliów (REACH).

Ponieważ liczby te stale rosną, coraz trudniej jest ocenić w każdym przypadku wszystkie skutki oddziaływania chemikaliów na nasze zdrowie i środowisko. Większość dotychczasowych badań dotyczyła wpływu tylko pojedynczych chemikaliów i ich progów bezpieczeństwa, ale ludzie są stale narażeni na działanie ich mieszanin. Taka ekspozycja może prowadzić do negatywnych skutków zdrowotnych, nawet jeśli pojedyncze substancje w mieszaninie nie przekraczają progów bezpieczeństwa.

Ponadto po długotrwałej ekspozycji trwałe substancje chemiczne mogą gromadzić się w tkankach ludzkich i wywoływać niekorzystne skutki dla zdrowia. Na przykład per-i polifluorowane substancje alkilowe (PFAS) to grupa prawie 5000 powszechnie stosowanych chemikaliów, które z czasem mogą się gromadzić w organizmach ludzkich i w środowisku. Są przykładem trwałych zanieczyszczeń organicznych – „wiecznych chemikaliów”.

Ludzie są narażeni na PFAS głównie poprzez wodę pitną, żywność i opakowania na żywność, pył, kosmetyki, materiały włókiennicze powlekane PFAS oraz inne produkty konsumpcyjne. Skutkami tego narażenia są nowotwory nerek i jąder, choroby tarczycy, uszkodzenia wątroby czy zaburzenia rozwoju płodu.

Stosowanie niezawierających PFAS produktów i naczyń do gotowania pomaga zmniejszyć ekspozycję. Ogólne i szczegółowe wytyczne, przedstawiane przez organizacje konsumenckie i krajowe instytucje zajmujące się środowiskiem, zdrowiem lub chemikaliami.

Substancje zaburzające funkcjonowanie układu hormonalnego

Niektóre substancje chemiczne zaburzają funkcjonowanie układu hormonalnego. Ekspozycja na nie może powodować wiele różnych problemów zdrowotnych – od zaburzeń rozwojowych, otyłości i cukrzycy po bezpłodność u mężczyzn i śmiertelność związaną ze zmniejszonym poziomem testosteronu. Płody, małe dzieci i nastolatki są szczególnie narażone na te substancje.

Wiadomo lub podejrzewa się, że około 800 substancji zaburza funkcjonowanie układu hormonalnego, a wiele z nich jest obecnych w produktach codziennego użytku, takich jak metalowe puszki na żywność, tworzywa sztuczne, pestycydy, żywność i kosmetyki.

Do substancji zaburzających funkcjonowanie układu hormonalnego należą: bisfenol A (BPA), dioksyny, polichlorowane bifenyle (PCB) i niektóre rodzaje ftalanów. Na przykład ftalany są używane do zmiękczania plastiku wykorzystywanego w wielu towarach konsumpcyjnych, takich jak podłogi winylowe, kleje, detergenty, odświeżacze powietrza, oleje smarujące, opakowania żywności, odzież, produkty do higieny osobistej i zabawki.

Jedzenie i picie z pojemników zawierających ftalany jest jednym ze sposobów narażenia. Innym jest wdychanie pyłu w pomieszczeniach zanieczyszczonych ftalanami uwalnianymi z plastikowych produktów lub mebli z polichlorku winylu (PVC) – dlatego ważne jest regularne wietrzenie pomieszczeń. Dzieci bawiące się zabawkami zawierającymi te substancje także są zagrożone, a ponieważ ftalany można również znaleźć w produktach konsumpcyjnych, takich jak mydła i olejki do opalania, istnieje ryzyko ich wchłonięcia przez skórę.

UE wprowadziła rozwiązania mające na celu zmniejszenie narażenia ludzi na ftalany i zakazała stosowania niektórych z nich oraz ograniczyła stosowanie innych w zabawkach, kosmetykach i pojemnikach na żywność. Obecnie zakazane ftalany nadal jednak występują w naszym codziennym środowisku, ponieważ mogą je zawierać starsze produkty i meble. 

Ponadto ostatni projekt w ramach działań inspekcyjnych Europejskiej Agencji Chemikaliów (ECHA) wykazał, że produkty importowane z krajów spoza UE wciąż mogą zawierać ftalany. W poprzednich latach Chiny wprowadziły ograniczenia stosowania niektórych ftalanów w zabawkach i materiałach przeznaczonych do kontaktu z żywnością, ale te substancje nadal znajdują się w wielu produktach przywożonych do UE z Chin oraz z innych, czasami nieznanych źródeł.

W Europie od lat 70. XX wieku skoordynowane wysiłki zmniejszyły obecność w środowisku trwałych zanieczyszczeń organicznych, takich jak dioksyny, PCB i atrazyna, ale ich trwałość i zdolność gromadzenia się w łańcuchu pokarmowym, zwłaszcza w tłuszczu zwierzęcym, nadal budzą obawy. Innym problemem jest to, że niektóre substancje zostały zastąpione innymi, równie toksycznymi chemikaliami.

Chemikalia, które jemy

Ludzie są narażeni na działanie rtęci głównie przez jedzenie dużych ryb drapieżnych, takich jak tuńczyk, rekin, miecznik, szczupak, sandacz, węgorz i marlin. Oznacza to również, że wybory żywieniowe mogą ograniczyć narażenie, co jest istotne w przypadku grup szczególnie wrażliwych, takich jak kobiety w ciąży i małe dzieci.

Aby uzyskać pełniejszy obraz narażenia ludzi na chemikalia, potrzebne są dane na temat tego, co znajduje się w naszych ciałach. Dotyczy to chemikaliów, które spożywamy, a także tych, które przedostają się do organizmu w inny sposób. Tego rodzaju dane z biomonitoringu człowieka można wykorzystać do poprawy oceny ryzyka chemicznego, przez dostarczenie informacji na temat rzeczywistego narażenia ludzi, pochodzącego z różnych źródeł.

Dążenie do bezpieczniejszego środowiska chemicznego

W przypadku chemikaliów w UE obowiązują najsurowsze i najbardziej zaawansowane przepisy na świecie. Najważniejszy akt prawny, którego celem jest ochrona zdrowia ludzkiego i środowiska, to rozporządzenie REACH, a UE wprowadziła przepisy dotyczące klasyfikacji, oznakowania i pakowania chemikaliów.

UE ma zbiór przepisów regulujących stosowanie chemikaliów w detergentach, produktach biobójczych, środkach ochrony roślin i farmaceutykach. Ograniczają one stosowanie niebezpiecznych chemikaliów w produktach do higieny osobistej, kosmetykach, materiałach włókienniczych, sprzęcie elektronicznym i materiałach przeznaczonych do kontaktu z żywnością. Obowiązują również dopuszczalne limity stężeń substancji chemicznych w powietrzu, żywności i wodzie pitnej. Przepisy dotyczą źródła punktowych emisji z instalacji przemysłowych i oczyszczalni ścieków komunalnych.

Nadal jest wiele do zrobienia, aby stworzyć mniej toksyczne środowisko. Europejski Zielony Ład ma na celu dalszą ochronę obywateli przed niebezpiecznymi substancjami chemicznymi, czemu służą nowa strategia dotycząca chemikaliów i dążenie UE do całkowitego ograniczenia emisji zanieczyszczeń.