Zomer 2022: leven in een tijd met meerdere crises

De COVID-19-pandemie heeft sinds het begin meer dan een half miljoen sterfgevallen in de EU veroorzaakt en is nog niet voorbij. Dankzij uitgebreide vaccinatieprogramma’s en de toenemende groepsimmuniteit is de pandemie teruggedrongen en is de gezondheid van mensen beter beschermd. Desalniettemin werden in de afgelopen week alleen al meer dan 1 000 000 nieuwe gevallen geregistreerd. Met de winter en het griepseizoen in aantocht kunnen we geconfronteerd worden met andere varianten en een toename in het aantal gevallen.

De pandemie was een van de oorzaken van de economische onzekerheid en kwetsbaarheid, die ertoe leidden dat de overheidsfinanciën onder druk kwamen te staan en beleidsprioriteiten werden bijgesteld. De situatie werd verder verergerd door de oorlog in Oekraïne; deze veroorzaakte ter plekke veel menselijk leed, maar vergrootte ook de economische problemen. Eind augustus werd de inflatie op jaarbasis in het eurogebied geraamd op 9,1 %. De stijging van de energieprijzen, medebepalend in de berekening van de algemene inflatie, bedroeg meer dan 38 %. Deze hoge inflatie zal naar verwachting leiden tot stagnatie in de economie, die na de pandemie weer begon aan te trekken. De inkomens hebben geen gelijke tred gehouden met de inflatie, waardoor de koopkracht in Europa en wereldwijd verder zal uithollen.

Zomer 2022: extreme hitte, droogte en bosbranden

Gedurende de zomer werden de krantenkoppen gedomineerd door de klimaatcrisis. De wetenschap heeft decennialang sterke signalen afgegeven dat ons klimaat verandert en dat dit alle aspecten van ons leven zal beïnvloeden. Voor miljoenen Europeanen is de klimaatverandering niet langer een hypothetisch scenario van mogelijke gevolgen in de toekomst; zij werd deze zomer een dagelijkse realiteit. Grote delen van Europa hadden te lijden onder intense hittegolven, met op veel plaatsen temperaturen boven de 40 graden.

De gemiddelde temperaturen in Europa waren deze zomer de hoogste ooit. De extreme hitte leidde ook tot verhoogde risico’s van droogte. Augustus 2022 was in een groot deel van West-Europa en in delen van Oost-Europa in het algemeen veel droger dan gemiddeld. In veel delen van Europa bleef de regenval al enkele jaren op rij onder het gemiddelde. In het overgrote deel van Scandinavië en in delen van Zuid- en Zuidoost-Europa was deze zomer juist natter dan normaal. Ondanks deze onzekerheid en veranderlijkheid van het klimaat had bijna twee derde van Europa eind augustus 2022 te kampen met de dreiging van droogte – waarschijnlijk de ergste in 500 jaar – volgens een recente beoordeling van het Gemeenschappelijk Centrum voor onderzoek van de Europese Commissie.

Extreme hitte en een verminderde bodemvochtigheid verhogen het risico op bosbranden. Dit jaar is er tot dusver een record van 700 000 hectare natuur verbrand bij bosbranden in de EU. Volgens het Europese bosbrandinformatiesysteem is Spanje, met meer dan 283 000 verbrande hectare (gebied iets groter dan Luxemburg), tot dusver het zwaarst getroffen, gevolgd door Roemenië (150 735 ha), Portugal (86 631 ha), Frankrijk (62 102 ha) en Italië (42 835 ha).

Achter deze klimaatgevolgen gaat een bredere biodiversiteitscrisis schuil, veroorzaakt door overexploitatie, de aantasting van ecosystemen en verontreiniging en in toenemende verergerd door klimaatverandering. Vele ecosystemen, van bodem- tot mariene habitats, lopen gevaar en vele soorten worden met uitsterven bedreigd. De aantasting van het milieu heeft gevolgen voor onze gezondheid en ons welzijn en voor ons aanpassingsvermogen aan klimaatverandering.

Deze crises zijn wereldwijd en hangen onderling samen. Het zijn de gevolgen van een niet-duurzame productie en consumptie in een geglobaliseerde economie. Tot dusver zijn meer dan 6,5 miljoen mensen overleden ten gevolge van COVID-19. Deze zomer werd het Indische subcontinent geteisterd door extreme hitte. Een derde van Pakistan is overstroomd. De extreme temperaturen wereldwijd hebben geleid tot het snelle smelten van de gletsjers in de Himalaya. De resulterende overstromingen hebben 32 miljoen Pakistanen ontheemd, die nu dringend onderdak, voedsel en medicijnen nodig hebben. De enorme schade in Pakistan, de ernst van de tyfoon in Zuid-Korea of de huidige bosbranden en droogte in Californië overtreffen de prognoses.

De gevolgen van de overstromingen in Pakistan zullen in de hele wereld voelbaar zijn. Pakistan is een belangrijke producent en consument van rijst – een van de belangrijkste basislevensmiddelen op de wereldvoedselmarkt, die al erg onder druk staat wegens de oorlog in Oekraïne. De voedselprijzen en voedselmarkten zijn volatiel, mogelijk resulterend in verstoringen in de voedselketens. De droogtes in Europa zullen de prijzen waarschijnlijk verder opjagen en de crisis door de kosten van levensonderhoud vergroten.

Oorlog in Oekraïne en energiecrisis

De oorlog in Oekraïne heeft ook geleid tot miljoenen ontheemden, het verlies van mensenlevens, milieuverontreiniging en de vernietiging van belangrijke infrastructuren. Het is een humanitaire crisis en het zal jaren, zo niet decennia, duren om daarvan te herstellen. De oorlog heeft ook economische en energiecrises in Europa veroorzaakt. In reactie op de Russische agressie heeft de Europese Unie economische sancties ingesteld tegen Rusland en zij houdt daarbij nauwlettend toezicht op de invoer van fossiele brandstoffen vanuit Rusland.

Voor vele EU-lidstaten was Rusland de voornaamste energieleverancier. De Europese Commissie en de lidstaten trachten nu deze afhankelijkheid te verkleinen. Begin september zette Rusland de gastoevoer via de Nord Stream 1-pijpleiding stop. Vóór de oorlog werd bijna 40 % van de ingevoerde aardgas via deze pijpleiding aan de EU geleverd.

De huidige energiecrisis in Europa is tweeledig: de energieprijzen zijn dramatisch gestegen en Europa gaat de komende wintermaanden in met een beperkte bevoorrading. Veel landen in Europa gaan nu snel over tot maatregelen om de consumptie te beperken, energiezekerheid te waarborgen en energieverspilling tegen te gaan en om de gevolgen van de stijgende energierekeningen voor huishoudens te beperken.

Duurzaamheid is de enige begaanbare weg voorwaarts

Deze tijd met meerdere crises tegelijk is een complexe uitdaging die wij nog niet eerder hebben gezien. Zoals bij alle crises, zullen sommige landen en gemeenschappen meer worden getroffen dan andere. Vele huishoudens in Europa en elders in de wereld vragen zich bezorgd af of zij in basisbehoeften, zoals voedsel en verwarming, zullen kunnen voorzien. Wij zijn kwetsbaar.

Onze natuurlijke systemen, gezondheid en economie zijn eveneens kwetsbaar. De meeste wereldwijde crises hebben dezelfde diepere oorzaak: het niet-duurzame gebruik van de hulpbronnen van onze planeet.

De EU en andere landen hebben echter een manier uitgestippeld om deze diepere oorzaak via klimaat- en milieu-acties aan te pakken.

Met de Europese Green Deal heeft de EU ambitieuze doelen vastgesteld om de oorzaken van deze crises aan te pakken. Deze doelen zijn: onze energiesystemen transformeren, minder afhankelijk worden van fossiele brandstoffen, investeren in schone, hernieuwbare energiebronnen, de natuur herstellen en de circulaire economie bevorderen – daarbij wordt een rechtvaardigde transitie gewaarborgd door steun te bieden aan wie het meest getroffen wordt.

De noodzakelijke transitie zal niet gemakkelijk zijn. Zij vergt tijd en geld. Maar met de vele crises die ons treffen, door energietekorten, extreem weer of stijgende inflatie, kunnen we niet anders dan handelen, en wel snel. En in onze maatregelen, beslissingen en beleidsregels moeten wij streven naar een duurzame toekomst. Niets doen is in toenemende mate onverstandig, duurder dan aanpakken en ethisch onaanvaardbaar.

De ecologische, economische en sociale kwetsbaarheden en gevolgen van ons huidige economische model zijn goed bestudeerd en gedocumenteerd. Wetenschappelijke modellen en analyses hebben ons soms al tientallen jaren geleden duidelijk gemaakt waar we op afstevenen. Wat we nu zien, is niet onverwacht, noch uitzonderlijk. Wij zijn nu op het punt gekomen dat alle beschikbare kennis niet zozeer moet worden ingezet om de toekomst te voorspellen, maar om de toekomst in een wezenlijk duurzame richting te duwen.

Hans Bruyninckx

Uitvoerend directeur EEA

Hoofdartikel gepubliceerd in de nieuwsbrief van EEA, september 2022