Article

Gleba — Zapomniane zasoby

Ta strona internetowa ma ograniczoną funkcjonalność przy wyłączonym javascript. Upewnij się, czy JavaScript jest włączony w twojej przeglądarce.

Article Opublikowane 2010-03-22 Ostatnio modyfikowane 2023-03-21

Topics: Różnorodność biologiczna – ekosystemy Gleba

Gleba jest kluczowym ogniwem między globalnymi problemami środowiskowymi, takimi jak zmiany klimatu, gospodarka wodna czy utrata bioróżnorodności

José Luis Rubio, przewodniczący Europejskiego Towarzystwa Ochrony Gleb

Dlaczego powinienem troszczyć się o glebę?

Grunt, błoto, glina, ziemia, gleba: mamy na nią wiele określeń, lecz tylko kilka oddaje jej sprawiedliwość. W dzisiejszym świecie wielu z nas dosłownie straciło kontakt z glebą. Lecz gleba to żywa skóra ziemi okrywająca skalne podłoże i umożliwiająca życie na naszej planecie. Podobnie jak powietrze czy woda, gleba stanowi część systemu utrzymującego nas przy życiu.

Nasi przodkowie mieli znacznie bliższą więź z glebą. Wielu pracowało na niej każdego dnia. Zarówno wtedy, jak i teraz gleba odgrywała decydującą rolę w zapewnianiu żywności. W przeszłości nie zdawano sobie sprawy z kluczowej roli, jaką odgrywa gleba w zmianach klimatu, służąc jako ogromny, naturalny „pochłaniacz” węgla.

Gleba jest zasobem ograniczonym Załóżmy, że to jabłko⁽⁷⁾ jest Ziemią. Podzielmy jabłko na cztery części i wyrzućmy trzy. Pozostała ćwiartka jabłka to stały ląd. Pięćdziesiąt procent tego stałego lądu zajmują obszary pustynne, podbiegunowe i góry* – gdzie jest zbyt gorąco, zbyt zimno lub zbyt wysoko, by produkować pożywienie. Przetnijmy ćwiartkę stałego lądu na pół. Czterdzieści procent z tego co pozostało jest zbyt skaliste, zbyt strome, zbyt płytkie, zbyt ubogie lub zbyt podmokłe, by móc tam produkować żywność. Po odcięciu tej części pozostaje nam bardzo mały kawałek jabłka. Zwróćmy uwagę na skórkę, okalającą i chroniącą powierzchnię. Ta cienka warstwa to gleba - wierzchnia warstwa ziemi. Obierzmy ją, by pojąć, od jak niewielkiej ilości żyznej gleby zależy wyżywienie całej ludzkości. A jeszcze trzeba znaleźć miejsce na budynki, drogi czy składowiska odpadów. Gleba również jest podatna na zanieczyszczenia oraz wpływy zmian klimatu. I często z nimi przegrywa. *Jak się dowiecie, spora część powierzchni ziemi nienadająca się pod produkcję żywności pełni ważną funkcję w procesie pochłaniania CO_2.

Gleba a węgiel

W glebie zgromadzone jest dwukrotnie więcej węgla organicznego niż w roślinności. Gleby w UE zawierają ponad 70 mld ton węgla organicznego, czyli około 7% całkowitego globalnego budżetu węglowego⁽⁸⁾. Ponad połowa węgla zgromadzonego w ziemi na terytorium UE znajduje się w torfowiskach Finlandii, Irlandii, Szwecji i Wielkiej Brytanii.

Ta wielkość nabiera znaczenia, kiedy pomyśli się, że państwa członkowskie UE emitują 2 mld ton węgla rocznie ze wszystkich źródeł. Gleba zatem odgrywa decydującą rolę w zmianach klimatu. Nawet znikomy odsetek węgla rzędu 0,1% wyemitowany z gleb europejskich do atmosfery równoważny jest emisji węgla przez dodatkowe 100 mln pojazdów na drogach. A to oznacza zwiększenie unijnej floty samochodowej o połowę.

Czy wiedziałeś? Gleba powstaje ze skał i rozkładających się szczątków roślin i zwierząt⁽⁹⁾ Gleba i rosnące na niej rośliny wychwytują około 20% globalnych emisji CO₂⁽⁹⁾ Gleba za darmo pomaga oczyszczać wodę, którą pijemy, i powietrze, którym oddychamy⁽⁹⁾ Na jednym hektarze gleby może żyć nawet pięć ton zwierząt⁽⁹⁾. Zdrowa gleba zmniejsza ryzyko powodzi i chroni zasoby wód podziemnych, neutralizując i odfiltrowując potencjalne zanieczyszczenia⁽⁹⁾

Materia organiczna gleby

Materia organiczna gleby jest jej najważniejszą częścią, jeśli chodzi o zależności między glebą a pochłanianiem węgla. Jest to suma materii żywej i martwej w glebie; zaliczają się do niej szczątki roślin i mikroorganizmy. To bardzo cenny zasób, który realizuje podstawowe funkcje dla środowiska oraz gospodarki. Jest to możliwe, gdyż jest całym ekosystemem w skali mikroskopijnej.

Materia organiczna gleby to podstawowy czynnik odpowiadający za żyzność gleby. Jest eliksirem życia, zwłaszcza życia roślin. Wiąże składniki odżywcze w glebie, magazynuje je i udostępnia roślinom. Znajdują tu swój dom organizmy glebowe, od bakterii po dżdżownice i owady, którym umożliwia przemianę szczątków roślin. Materia organiczna umożliwia zachowanie składników odżywczych, które mogą pobierać rośliny, w tym uprawy. Utrzymuje również strukturę gleby, a przez to poprawia jej właściwości infiltracyjne, zmniejsza parowanie, zwiększa zdolność magazynowania wody i zapobiega zagęszczaniu. Ponadto materia organiczna gleby przyspiesza rozkład zanieczyszczeń i wiąże je w swojej strukturze, zmniejszając ryzyko ich wymywania.

Gleba, rośliny, węgiel

Poprzez fotosyntezę wszystkie rosnące rośliny absorbują CO₂ z atmosfery po to, by budować własną biomasę. Jak widzimy, rośliny wyrastają ponad grunt, jednakowoż ukryty wzrost podobnej wielkości odbywa się pod ziemią. Korzenie cały czas uwalniają do gleby związki organiczne stanowiące pokarm dla mikrobów.

Wzbogaca to aktywność biologiczną oraz przyspiesza rozkład materii organicznej, uwalniając w ten sposób mineralne składniki odżywcze, których rośliny potrzebują do życia. Działa to również w przeciwnym kierunku: część węgla przekształcana jest w trwałe związki organiczne, które wiążą węgiel i utrzymują go poza atmosfera przez setki lat.

W zależności od stosowanej praktyki rolniczej, typu gleby i warunków klimatycznych, wynik netto aktywności biologicznej może być albo korzystny, albo niekorzystny dla materii organicznej gleby. Zwiększenie zawartości materii organicznej to tworzenie długotrwałego „pochłaniacza” węgla z atmosfery (pierwszy z wielu pozytywnych skutków). Zmniejszenie zawartości materii organicznej gleby oznacza emisję CO_2,oraz to, że nasze praktyki rolnicze przyczyniają się do zwiększenia puli emisji powodowanych przez człowieka.

Zatem nasz sposób gospodarowania glebą ma ogromny wpływ na to, co gleba zrobi z węglem. Zasadniczo gleba uwalnia węgiel, kiedy łąki, obszary objęte gospodarką leśną lub rodzime ekosystemy są przekształcane w pola uprawne.

Pustynie przenoszą się do Europy

Proces „pustynnienia” – następujący, kiedy żyzna, zdrowa gleba zostaje wyjałowiona ze składników odżywczych w takim stopniu, że traci zdolność do podtrzymywania życia, a nawet może zostać rozwiana – jest bardzo drastyczną ilustracją jednego z problemów, jakie dotyczą gleb w Europie.

„Naturalne warunki: jałowość, zmienność i obfitość opadów deszczu, podatność gleb na zagrożenia oraz długi rejestr przeszłych i teraźniejszych oddziaływań człowieka powodują, że na ogromnych obszarach południowej Europy zachodzi proces pustynnienia” – mówi José Luis Rubio, przewodniczący Europejskiego Towarzystwa Ochrony Gleb oraz szef placówki badań gleb współprowadzonej przez Uniwersytet Walencji oraz miasto Walencja.

W Europie południowej, środkowej i zachodniej 8% terytorium, czyli około 14 mln hektarów obecnie przejawia wysoką podatność na pustynnienie. Jeśli wziąć też pod uwagę umiarkowaną podatność na to zjawisko - obszar ten zwiększa się do ponad 40 mln hektarów. Do najbardziej dotkniętych pustynnieniem państw należą Hiszpania, Portugalia, południowa Francja, Grecja i południowe Włochy⁽¹⁰⁾.

Stopniowa degradacja gleby na skutek erozji, utrata materii organicznej, zasolenie lub niszczenie struktury oddziałują na inne składniki ekosystemu – zasoby wodne, pokrywę roślinną, faunę i mikroorganizmy glebowe – nakręcając spiralę, która w efekcie prowadzi do powstania opustoszałego i jałowego krajobrazu.

„Ludziom często ciężko przychodzi zrozumienie lub choćby dostrzeżenie skutków pustynnienia, ponieważ generalnie zjawisko to postępuje skrycie i niezauważalnie. Jednakże jego wpływ środowiskowy na produkcję rolną, zwiększenie kosztów ekonomicznych na skutek powodzi i osuwania się gruntu, wpływ na biologiczną jakość krajobrazu oraz całościowy wpływ na stabilność ekosystemu lądowego, każą nam zaliczać pustynnienie do najpoważniejszych problemów środowiskowych w Europie” – mówi José Luis Rubio.

Ochrona gleb Europy

Gleba to istotny i bardzo złożony zasób naturalny, choć coraz częściej bagatelizujemy jego wartość. Prawo UE nie zajmuje się wszystkimi zagrożeniami w wyczerpujący sposób, a w państwach członkowskich brakuje szczególnego ustawodawstwa w sprawie ochrony gleb.

Komisja Europejska przez wiele lat pracowała nad propozycjami dotyczącymi polityki wobec gleb. Niektóre państwa członkowskie uznały je jednak za kontrowersyjne i proces tworzenia polityki został wstrzymany. W rezultacie gleby nie zostały objęte taką samą ochroną jak inne istotne komponenty środowiska, jak woda czy powietrze.

W zbliżeniu: Przez wzgląd na torf Ekosystemy torfowiskowe to najbardziej wydajne miejsca gromadzenia węgla ze wszystkich ekosystemów lądowych. Torfowiska zajmują zaledwie 3% powierzchni lądowej świata, lecz zawierają 30% całego węgla zawartego w glebach. Ta proporcja decyduje, że torfowiska są najbardziej wydajnymi długotrwałymi miejscami gromadzenia węgla na naszej planecie. Jednakże działania człowieka mogą łatwo doprowadzić do zakłócenia naturalnej równowagi między produkcją i rozkładem, zamieniając torfowiska w obszary emitujące węgiel. Obecne emisje CO₂ powodowane wysychaniem torfowisk, pożarami i eksploatacją szacuje się na co najmniej 3 000 mln ton rocznie – co odpowiada ponad 10% globalnej emisji z paliw kopalnych. Obecna gospodarka torfowiskami jest ogólnie niezrównoważona, wywiera poważny negatywny wpływ na bioróżnorodność i klimat⁽¹¹⁾.

7. Wydział Ochrony Zasobów Naturalnych, Departament Rolnictwa USA

8. Komisja Europejska: Komisja Europejska, 2008, „Przegląd istniejących informacji w zakresie wzajemnych relacji między glebą a zmianami klimatu”

9. http://ec.europa.eu/environment/pubs/pdf/factsheets/soil.pdf

10. System informacji o pustynnieniu w basenie Morza Śródziemnego (DISMED)

11. Raport UNEP, 2011, Ocena torfowisk, bioróżnorodności i zmian klimatu