Alpy — Wpływy zmian klimatu w dzisiejszej Europie

„Wczoraj wróciłem ze wspinaczki na Matterhorn w Szwajcarii. Poszliśmy granią Hornli, słynną drogą przebytą po raz pierwszy w 1865 r. Wspinam się tam każdego lata. Te dobrze wypróbowane szlaki stają się niebezpieczne; część nawet pozamykano. Topnieje wieczna zmarzlina, która spajała skały przez setki tysięcy lat. Topnieje w dzień, natomiast nocą zamarza, co powoduje kruszenie skał. Każdego roku proces ten postępuje na coraz większych wysokościach, przesuwa się w górę”.

Sebastian Montaz mieszka w Saint Gervais – wiosce położonej w regionie Chamonix we Francji. Jest przewodnikiem górskim i instruktorem narciarskim. Wychował się w Alpach Francuskich, lecz prowadzi wycieczki i wyprawy narciarskie w całym regionie alpejskim.

„Góry normalnie zmieniają się powoli. Lecz tu w Alpach zauważamy zmiany niemal z każdą kolejną porą roku. Od czasu kiedy byłem chłopcem, zaszły drastyczne zmiany, i kto wie, jakie będą Alpy, kiedy moja córka dorośnie.

Przez ostatnie pięć lat w okresie od czerwca do lipca niemożliwe było uprawianie wspinaczki mieszanej z wykorzystaniem śniegu i lodu. Teraz nie jest to bezpieczne od czerwca do końca września. Ostatniej zimy mieliśmy najlepszy śnieg od dziewięciu lat, lecz takie zimy to obecnie wyjątek” – mówi Sebastian.

Zmiany klimatu wywierają wpływ na Alpy, od struktury wiecznej zmarzliny, która spaja skały, po objętość i jakość śniegu. Lodowce cofają się, znikają mostki lodowe i śnieżne. Sztuka przewodnictwa górskiego ewoluuje, ponieważ tradycyjne szlaki stają się niebezpieczne. Niektóre lodowce, które pięć lat temu można było trawersować, uległy zmianie. Lód zniknął i odkrył skałę, która była pod nim.

Symbol Europy

Alpy są symbolem Europy. Jest to jeden z najchętniej odwiedzanych regionów turystycznych na kontynencie, lecz oferuje on znacznie więcej niż wypoczynek. Czterdzieści procent słodkiej wody w Europie ma tu swe źródło, zaopatrując dziesiątki milionów Europejczyków na obszarach nizinnych. Nic dziwnego, że Alpy są czasem nazywane „wieżami wodnymi Europy”.

Ta słodka woda jest niezbędna nie tylko w ośmiu krajach alpejskich, lecz także na ogromnym obszarze Europy kontynentalnej. Niedawno wydany raport EEA „Regionalne zmiany klimatu i przystosowanie – Alpy w obliczu wyzwania zmieniających się zasobów wodnych” rozpatruje wpływ zmian klimatu na zasoby słodkiej wody oraz zapotrzebowanie na nią w najważniejszych regionach alpejskich.

Alpy – zmieniający się ekosystem

Jak zauważył Sebastian Montaz, góry normalnie zmieniają się powoli. Lecz przez ostatnie sto lat klimat alpejski uległ znacznej zmianie ze wzrostem temperatury o 2°C: dwukrotnie przekraczającym średnią światową. Wskutek tego topnieją alpejskie lodowce. Od 1850 r. straciły około połowy swojej objętości, a od połowy lat 80. ubiegłego wieku tempo tych zmian zdecydowanie wzrosło.

Granica śniegu też przesuwa się w górę, układ opadów atmosferycznych (deszczu, śniegu, gradu, śniegu z deszczem) również ulega zmianie. Wiele średnich i małych lodowców prawdopodobnie zniknie jeszcze w pierwszej połowie wieku. Przewiduje się, że w regionach, gdzie obecnie występują opady śniegu, zimą, zamiast nich, coraz częściej będą padać deszcze, co sprawi, że pokrywa śnieżna będzie zalegała krócej. Wpłynie to na sposób gromadzenia i magazynowania zimą w górach wody oraz na jej obieg w ciepłych miesiącach letnich. Przewiduje się, że spływ wody zwiększy się zimą a zmniejszy latem.

Obieg wody a zmiany klimatu

W zimie w Alpach woda jest gromadzona i magazynowana w postaci śniegu i lodu w lodowcach, jeziorach, zbiornikach wód podziemnych i glebie. Następnie jest powoli uwalniana jako lód i śnieg topniejący wiosną i latem, zasilający rzeki, m.in. Dunaj, Ren, Pad czy Rodan – górny bieg każdej z tych rzek znajduje się w górach. W ten sposób woda staje się dostępna – dociera do nizin w czasie największego zapotrzebowania.

Subtelne zależności, które warunkują ten prastary proces magazynowania i uwalniania zasobów obecnie są zagrożone zmianami klimatu. Jak zmiany klimatu wpłyną na ekosystemy alpejskie? Jak zmienią się funkcje ekosystemów? Co możemy zrobić?

Funkcja ekosystemu pod presją

Alpejskie „wieże wodne” są niezwykle wrażliwe i podatne na zmiany procesów meteorologicznych i klimatycznych, zmiany w krajobrazie oraz w wykorzystaniu wody przez człowieka. Zmiany mogą wpłynąć na jakość i ilość wody dostarczanej dziesiątkom milionów Europejczyków.

Zmiany klimatu grożą drastyczną zmianą alpejskiego cyklu wodnego. Sądzi się, że zmiany opadów atmosferycznych, zmiany układu pokrywy śnieżnej i zdolności magazynowania wody przez lodowce wpłyną na zmianę sposobu transportu wody. Oznacza to częstsze susze w lecie, powodzie i osuwanie ziemi w zimie oraz większą zmienność w dostępności wody w całym roku. Może to także wpłynąć na jakość wody.

Niedobory wody i inne częste skrajne zjawiska, wraz ze stale rosnącym zapotrzebowaniem na wodę (np. do nawadniania upraw rolnych, obsługi turystyki) mogą mieć szkodliwy wpływ na ekosystemy oraz poszczególne sektory gospodarki. Negatywnie odczują to gospodarstwa domowe, rolnictwo, energetyka, leśnictwo, turystyka i żegluga śródlądowa. Może dojść do pogłębienia istniejących problemów z zasobami wodnymi, a wskutek tego konfliktów między użytkownikami, zarówno w regionie alpejskim, jak i innych regionach. Częstsze susze zagrażają zwłaszcza południowej Europie.

Woda, zasoby której uważamy za oczywiste, nabierają nowej wartości w kontekście zmieniającego się klimatu.

 Na ulicach Wiednia

„Woda, którą mamy w Wiedniu pokonuje odległość co najmniej 100 km od górskich źródeł” – mówi dr Gerhard Kuschnig, szef ochrony źródeł w Wodociągach Wiedeńskich. Dr Kuschnig mieszka kilkaset kilometrów od alpejskiego domu Sebastiana, przewodnika górskiego. Lecz jego także niepokoją zmiany klimatu.

„Obecnie nie doświadczamy realnych problemów z ilością lub jakością wody, lecz przyszłość jest niepewna. Radzenie sobie ze zmianami klimatu oznacza radzenie sobie z niepewnością. Chcemy mieć pewność, że stawiamy właściwe pytania” – dodaje dr Kuschnig.

Dwa miliony ludzi w Wiedniu i Grazu oraz na okolicznych obszarach jest uzależnionych od dostaw wody z jednej austriackiej części Alp. Dlatego też źródła wody w tym regionie objęto ochroną prawną. Warstwy wodonośne (warstwa nasyconych skał, przez które łatwo przesiąka woda) na obszarach górskich są szczególnie wrażliwe na zmiany w środowisku w zależności od budowy geologicznej, klimatu i użytkowania terenu, które łącznie wywierają znaczący wpływ na jakość i ilość dostępnej wody.

W procesie adaptacji do zmian klimatu jednym z podstawowych wyzwań w regionie jest ochrona jakości i ilości słodkiej wody. Wodę wysokiej jakości da się długofalowo zapewnić tylko poprzez ochronę podłoża, przez które podąża woda. Zmiany w wykorzystaniu terenu, w tym powodowane przez nowe praktyki rolne i budownictwo, wpływają na jakość i ilość wody. Wiedeń chroni pobliskie górskie źródła od ponad 130 lat, stopniowo przejmując na własność rozległe terytoria w celach ochrony wody oraz tworzenia rezerwatów. Strefa ochrony wody obejmuje powierzchnię ok. 970 km² w Styrii i Dolnej Austrii.

Obieg wody

„Woda przedostaje się przez warstwy powierzchniowe skał, krąży wewnątrz góry i po natrafieniu na nieprzepuszczalne warstwy wpływa do źródeł, skąd wraca na powierzchnię” – wyjaśnia dr Kuschnig.

Okres między infiltracją (przedostaniem się do gruntu) a wypływem (powrotem na powierzchnię przez źródło) wody po opadach deszczu jest bardzo krótki. Skrajne zjawiska, takie jak intensywne opady deszczu czy gwałtowne topnienie śniegu uruchamiają ogromne ilości osadów, co ma wpływ na jakość wody. Tak wielka ilość osadu często nie zdąża się przefiltrować w tym krótkim czasie, zanim woda wypłynie. Prawdopodobieństwo wystąpienia skrajnych zjawisk pogodowych wzrasta wraz ze zmianami klimatu.

Zmiany klimatu

Zmiana warunków klimatycznych w regionie, np. rosnąca temperatura, bezpośrednio wpłynie na dostępność i jakość wody poprzez intensywne parowanie oraz zmiany opadów atmosferycznych. Zmiany klimatu wpływają również pośrednio na zasoby wodne poprzez zmianę cyklu wegetacji.

Dwie trzecie strefy ochrony jest pokryte lasami. Podobnie jak w rolnictwie, gospodarka leśna w regionie prowadzona jest z myślą o ochronie wody pitnej. „Obecnie największym zagrożeniem wywołanym zmianami klimatu jest zwiększona erozja, która zagraża lasom. Bez drzew i odpowiedniej ściółki gleba ulegnie wypłukaniu, a jest to gleba, która oczyszcza wodę. Wzrost temperatury będzie oznaczał pojawienie się nowych gatunków drzew. Zmiana klimatu oznacza niepewność, nowe czynniki, a to zawsze ryzyko” – mówi dr Kuschnig.

Działania i doświadczenia adaptacyjne

Tymczasem ważnym zadaniem władz odpowiedzialnych za gospodarkę wodną jest edukacja. Od 13 lat w „szkole wodnej” dzieci uczą się o znaczeniu wody oraz otoczenia, które ją zapewnia. Organizowane są regularne wycieczki do górskich źródeł, ułatwiające uczniom zrozumienie, skąd bierze się woda. Taka wiedza jest również istotna dla społeczności rolniczej zamieszkującej obszar alpejskich pastwisk. Ona również ma obowiązek ochrony gleb w pobliżu źródeł, zwłaszcza przed zanieczyszczeniami pochodzenia zwierzęcego.

Wodociągi Wiedeńskie przystąpiły do projektów, w których uczestniczą również inne podmioty zajmujące się gospodarką wodną w celu przedyskutowania wpływów i przystosowania do zmian klimatu. Na przykład projekt o nazwie
CC-WaterS skupia 18 organizacji z ośmiu krajów celem wymiany doświadczeń i omówienia wspólnych metod adaptacyjnych.

Polityka przystosowania

„Środki polityczne związane z przystosowaniem do zmian klimatu są często opracowywane w reakcji na ekstremalne zjawiska pogodowe, które wymuszają na nas działanie” – mówi Stéphane Isoard z zespołu ds. podatności i przystosowania w EEA.

„Fala upałów w 2003 r. to celny przykład. Jednakże strategie adaptacyjne oparte na bardziej systematycznej analizie podatnych regionów, sektorów i ludzi należy przemyśleć już teraz i wdrożyć niebawem, jeżeli w przyszłości mają okazać się zdecydowane i skuteczne wobec nieuniknionych wpływów zmian klimatu. Przystosowanie do zmian klimatu oraz kwestie zasobów wodnych wymagają zarządzania na szczeblu lokalnym, w szerszym kontekście krajowym i unijnym” – dodaje.

Na najważniejszy element składa się skuteczne zarządzanie dorzeczem ponad granicami państw. Warto przypomnieć, że dotychczasowa współpraca między państwami w zakresie zarządzania niedoborami wody w dorzeczach rzek wypływających z regionu alpejskiego była bardzo ograniczona. UE może wspomóc ten proces poprzez poprawę warunków współpracy.

5. Ramowa Dyrektywa Wodna: http://ec.europa.eu/environment/water/water-framework/index_en.html