Article

De bodem — De vergeten hulpbron

Deze website heeft een beperkte functionaliteit wanneer javascript uitgeschakeld is. Zorg ervoor dat javascript is ingeschakeld in uw browser.

Article Gepubliceerd 22-03-2010 Laatst gewijzigd 21-03-2023

Topics: Biodiversiteit - Ecosystemen Bodem

’De bodem vormt een cruciale link tussen mileuproblemen in de wereld zoals klimaatverandering, waterbeheer en verlies aan biodiversiteit

José Luis Rubio, voorzitter van de Europese Vereniging voor Bodembescherming

Waarom zou ik de bodem belangrijk moeten vinden?

Vuil, modder, klei, aarde, bodem: wij hebben er veel woorden voor, maar weinig woorden doen er recht aan. In de virtuele wereld van vandaag hebben velen van ons het contact met de bodem letterlijk verloren. Maar de bodem is de levende huid van de aarde, die het gesteente daaronder bedekt en leven op aarde mogelijk maakt. Net als lucht en water maakt de bodem deel uit van ons levensondersteunende systeem.

Onze voorouders hadden een veel intiemere relatie met de bodem. Velen van hen zullen er elke dag in hebben gewerkt. Toen, net als nu, speelde de bodem een cruciale rol in de voedselvoorziening. Wat vroeger niet werd begrepen was de cruciale rol die de bodem speelde in de klimaatverandering, door als een reusachtige, natuurlijke opslagplaats van koolstof dienst te doen.

De bodem is een schaarse hulpbron Pak een appel. Doe alsof deze appel⁽⁷⁾ de planeet aarde is. Snijd de appel in vieren en gooi drie delen weg. Het overgebleven kwart vertegenwoordigt het land boven de waterspiegel. Vijftig procent van dat land bestaat uit woestijn, poolgebied of bergen * — waar het te warm, te koud of te hoog is om voedselgewassen te verbouwen. Snijd dit land in tweeën. Veertig procent van wat overblijft is te rotsachtig, te stijl, te ondiep, te arm of te nat voor voedselproductie. Snijd dit weg en er blijft een heel klein stukje appel over. Kijk naar de huid, die zich hecht aan de oppervlakte en deze beschermt. Deze dunne laag vertegenwoordigt de ondiepe bodem die de aarde bedekt. Schil deze en u hebt enig idee hoe weinig vruchtbare grond wij tot onze beschikking hebben om de wereldbevolking te voeden. Die grond moet concurreren met gebouwen, wegen en stortplaatsen en is ook gevoelig voor vervuiling en de gevolgen van klimaatverandering. De bodem legt het vaak af. *Zoals u zult lezen, is veel van het land dat niet geschikt is voor voedselproductie, belangrijk voor de CO₂-opname.

Bodem en koolstof

De bodem houdt twee keer zo veel koolstof vast als planten doen. De bodem in de EU bevat meer dan 70 miljard ton aan organische koolstof, oftewel ongeveer 7 % van de totale koolstofbegroting in de wereld⁽⁸⁾. Meer dan de helft van de in de grond opgeslagen koolstof in de EU wordt vastgehouden in de veengebieden van Finland, Ierland, Zweden en het Verenigd Koninkrijk.

De betekenis van dit cijfer wordt duidelijk wanneer men bedenkt dat EU-lidstaten jaarlijks 2 miljard ton aan koolstof van allerlei herkomst uitstoten. De bodem speelt dus een beslissende rol in de klimaatverandering. Een minuscuul koolstofverlies van 0,1 % van de Europese bodem, koolstof die in de atmosfeer terechtkomt, staat al gelijk aan een uitstoot van 100 miljoen extra auto’s op de weg. Het EU-wagenpark zou daarmee met de helft zijn toegenomen.

Wist u dat? De bodem wordt gevormd door gesteente en ontbindende dieren en planten.⁽⁹⁾ De bodem en de planten die er leven vangen ongeveer 20 % van de wereldwijde CO₂-uitstoot op.⁽⁹⁾ De bodem helpt om het water dat wij drinken en de lucht die wij vrijelijk inademen, te reinigen.⁽⁹⁾ Vijf ton dierlijk leven kan toe met één hectare aan bodem.⁽⁹⁾ Een gezonde bodem vermindert het risico op overstromingen en beschermt de toevoer van grondwater door potentiële vervuilende stoffen te filteren of onschadelijk te maken.⁽⁹⁾

Organisch materiaal in de bodem

De belangrijkste substantie in de relatie tussen bodem en koolstofopslag is ‘organisch materiaal in de bodem’ (soil organic matter, of SOM). Dit is het geheel van levend en dood materiaal in de bodem en omvat plantenresten en micro-organismen. Het is een uiterst kostbare hulpbron die essentiële taken voor het milieu en de economie verricht, omdat het een heel ecosysteem op microscopische schaal is.

SOM levert een belangrijke bijdrage aan de vruchtbaarheid van de bodem. Het is het elixer van het leven, in het bijzonder het plantaardige leven. Het bindt voedingsstoffen aan de bodem, het slaat deze op en geeft ze af aan planten. Het huisvest bodemorganismen, van bacteriën tot wormen en insecten, en stelt ze in staat plantresten te veranderen en voedingsstoffen vast te houden die door planten en gewassen kunnen worden opgenomen. Het houdt ook de bodemstructuur in stand, waarmee het de waterdoorlaatbaarheid bevordert, verdamping vermindert, het vermogen water vast te houden verhoogt en inklinken tegengaat. Daarnaast versnelt SOM de afbraak van verontreinigende stoffen en kan het deze stoffen aan zijn deeltjes binden en zo het risico van afvoer vermijden.

Bodem, planten, koolstof

Door fotosynthese nemen alle groeiende planten CO₂ op uit de atmosfeer om hun eigen biomassa op te bouwen. Wij zien echter alleen planten boven de grond groeien en niet de groei van vergelijkbare omvang die zich onder het oppervlak voltrekt. Wortels geven continu organische stoffen af aan de bodem en ze voeden microben.

Dit verhoogt de biologische activiteit in de bodem en stimuleert de afbraak van SOM, zodat minerale voedingstoffen vrijkomen, die de plant nodig heeft om te groeien. Het werkt ook omgekeerd: sommige koolstof wordt ingekapseld door stabiele organische stoffen, die de koolstof gevangen houden en honderden jaren lang buiten de atmosfeer houden.

Afhankelijk van het agrarische beheer, het soort bodem en de klimatologische omstandigheden, kan het nettoresultaat van de biologische activiteit positief dan wel negatief uitvallen voor SOM. Meer SOM betekent dat koolstof voor langere duur aan de atmosfeer wordt onttrokken (naast andere positieve effecten). Een afname van organisch materiaal betekent dat er CO₂ wordt uitgestoten en onze leefwijze voegt daar uitstoot van menselijke oorsprong aan toe.

Hoe wij het land gebruiken heeft dus een enorme invloed op hoe de bodem koolstof verwerkt. Cruciaal is dat de bodem koolstof verliest indien grasland, beheerde bosgebieden of autochtone ecosystemen veranderen in akkerland.

Woestijnen schuiven op naar Europa

Het proces van ‘verwoestijning’ — waarbij levensvatbare, gezonde grond van zijn voedsel wordt ontdaan tot aan het punt dat het geen leven meer kan herbergen en zelfs zou kunnen verstuiven — is een van de meest dramatische problemen die de bodem in Europa bedreigen.

‘De natuurlijke voorwaarden: droogte, veranderlijkheid en zware regenval, kwetsbare gronden, samen met langdurige en aanhoudende menselijke druk, betekenen dat grote delen van Zuid-Europa dreigen te verwoestijnen,’ zegt José Luis Rubio, voorzitter van de Europese Vereniging van Bodembescherming en hoofd van een afdeling voor bodemonderzoek die door de Universiteit van Valencia en door de stad Valencia wordt geleid.

In het zuiden, midden en oosten van Europa vertoont 8 % van het grondgebied, of 14 miljoen hectare, op dit moment een grote gevoeligheid voor verwoestijning. Als gebieden met een gematigde gevoeligheid worden meegeteld, hebben we het over 40 miljoen hectare. De landen in Europa die hiervan het meest te lijden hebben zijn Spanje, Portugal, Zuid-Frankrijk, Zuid-Italië en Griekenland⁽¹⁰⁾.

’De geleidelijke afbraak van de bodem door erosie, verlies van organisch materiaal, verzilting of vernietiging van de structuur wordt doorgegeven aan andere onderdelen van het ecosysteem — watervoorziening, plantendek, fauna en micro-organismen in de bodem — waardoor er een neerwaartse spiraal ontstaat, met uiteindelijk een kaal en desolaat landschap als gevolg.

‘Het is voor mensen vaak moeilijk om de gevolgen van verwoestijning te begrijpen of zelfs maar te zien, omdat deze zich onzichtbaar en ongemerkt voltrekken. Niettemin is verwoestijning een van de ernstigste milieuproblemen in Europa: dit is toe te schrijven aan het milieueffect op de landbouwproductie, versterkt door de economische schade als gevolg van overstromingen en landverschuivingen, de invloed op de biologische kwaliteit van het landschap en de algehele weerslag op de stabiliteit van het ecosysteem op aarde,’ zegt Rubio.

Het beschermen van de Europese bodem

De bodem is een essentiële en zeer complexe natuurlijke hulpbron en toch laten we ons aan de waarde ervan steeds minder gelegen liggen. De EU-wetgeving biedt geen brede bescherming tegen de bedreigingen, en lidstaten hebben geen specifieke wetgeving inzake bodembescherming.

De Europese Commissie ontwikkelt al vele jaren voorstellen voor bodembeleid, maar voor verscheidene lidstaten zijn deze controversieel. De ontwikkeling van beleid is tot stilstand gekomen. Daardoor wordt de bodem niet op dezelfde manier beschermd als andere cruciale elementen zoals water en lucht.

Focus: het veen Van alle aardse ecosystemen zijn die van veengronden het meest efficiënt wat het opslaan van koolstof betreft. Veengebieden nemen slechts 3 % van het aardoppervlak voor hun rekening, maar bevatten 30 % van alle bodemkoolstof in de wereld. Dat maakt veengronden tot de meest efficiënte langdurige koolstofopslagplaatsen in de wereld. Menselijk ingrijpen kan het natuurlijke evenwicht van productie en afbraak echter gemakkelijk verstoren en veengronden veranderen in koolstofafgevers. De huidige CO₂-emissies vanwege het draineren, verbranden en exploiteren van veengebieden worden geschat op ten minste 3 000 miljoen ton per jaar — wat gelijk staat aan meer dan 10 % van de totale emissie van fossiele brandstoffen ter wereld. Het huidige beheer van veengronden is in het algemeen niet duurzaam en heeft zeer negatieve gevolgen voor de biodiversiteit en het klimaat.⁽¹¹⁾

7. The Natural Resources Conservation Service, ministerie van Landbouw van de VS

8. Europese Commissie: Europese Commissie, 2008, Review of existing information on the interrelations between soil and climate change

9. http://ec.europa.eu/environment/pubs/pdf/factsheets/soil.pdf

10. Desertification Information System in the Mediterranean Basin (DISMED, informatiesysteem voor verwoestijning in het mediterrane bekken)

11. UNEP-verslag, 2011, Assessment on Peatlands, Biodiversity and Climate Change (Evaluatie van veengebieden, biodiversiteit en klimaatverandering)