Uirbeach

‘In ionad díobháil a dhéanamh d’éiceachórais cén fáth nach dtosófaí á gcruthú?’ arsa an tOllamh Jacqueline McGlade. ‘Tá an teicneolaíocht agus na scileanna dearaidh againn. Tá samplaí den todhchaí le feiceáil ar fud na hEorpa ach is pócaí nuálaíochta iad seo. Caithfimid bogadh ó phócaí nuálaíochta go cathracha na todhchaí.’

‘Tóg solas mar shampla — is acmhainn nádúrtha é. Is maith le daoine obair agus cónaí le solas nádúrtha mórthimpeall orthu. Is féidir le tógáil úsáid níos fearr a bhaint as solas nádúrtha go héasca. Nó tóg garraíodóireacht ingearach mar shampla. Is é is brí le garraíodóireacht ingearach ná go bhfuil ár gcathracha ag aistriú go feirmeacha uirbeacha áit a fástar bairr ar ár agus inár bhfoirgnimh.

‘Is smaoineamh fíor-shean é smaoineamh na mballaí beo agus cuibhrinn ingearacha, a théann chomh fada siar le Gairdíní Léibheann na Bablóine. Is ábhar iontais é nach ndearnamar é seo a thuilleadh níos luaithe ach anois tá práinn nua chun ár nósanna a athrú toisc athrú aeráide,’ arsa an tOllamh McGlade.

Agus teocht níos airde i gcathracha, ag tarlú toisc go n-ionsuíonn coincréit agus tarmac teas agus toisc go scaoileann siad é go mall, bheadh séasúr fáis níos faide ann a thabharfadh toradh feabhsaithe. D’fhéadfaí uisce báistí a shábháil ar dhíonta agus ligfeadh líonraí píobáin dó sileadh trí gach ciseal. Bheadh éifeacht inslithe ag na plandaí chomh maith, ag coimeád an spás maireachtála laistigh den fhoirgneamh fionnuar sa samhradh agus te sa gheimhreadh.

Daonraí ag bogadh

Tá an daonra domhanda ag cruinniú inár gcathracha. Meastar go mbeidh ochtó faoin gcéad den naoi mbilliún duine ar domhan ina gcónaí i limistéir uirbeacha faoin mbliain 2050. Tá mórán dár gcathracha ag streachailt chun déileáil le fadhbanna sóisialta agus comhshaoil a tharlaíonn de dheasca brúnna ar nós plódú, bochtaineacht, truailliú agus trácht.

Meastar go leanfaidh an claonadh seo i dtreo maireachtáil uirbeach ar aghaidh. Is ionann na cathracha ar fud an domhain agus 2 % de dhromchla an domhain ach tá siad freagrach as ucht leath den daonra domhanda⁽²⁰⁾. San Eoraip, tá cónaí ar 75 % dúinn i gcathracha. Is dóchúil go n-ardóidh sé seo go 80 % faoi 2020. Is ionann cathracha agus bailte na hEorpa agus 69 % dár úsáid fuinnimh agus mar sin formhór dár gcuid astuithe gáis cheaptha teasa. Téann tionchair chomhshaoil na gcathrach i bhfad i gcéin mar thoradh ar a gcuid tuilleamaí ar réigiúin allamuigh chun freastal ar an éileamh atá ann ar fhuinneamh agus acmhainní agus chun déileáil le dramhaíl. Measann staidéar a rinneadh ar Mhórcheantar Londain⁽²¹⁾ go bhfuil lorg ag Londan atá 300 oiread a cheantar geografach — is ionann é sin agus beagnach dhá oiread méid na Ríochta Aontaithe ar fad. Is minic a théann truailliú ó chathracha i bhfeidhm ar limistéir lasmuigh den chathair.

Is bagairt nua thuarúil é athrú aeráide do mhaireachtáil cathrach. Beidh roinnt cathracha ag fulaingt go suntasach mar thoradh ar athrú aeráide. D’fhéadfadh sé seo éagothroime sóisialta a chur in olcas: is minic go mbíonn daoine bochta is mó i mbaol agus ní bhíonn na hacmhainní acu chun oiriúnú. Rachaidh athrú aeráide i bhfeidhm ar an gcomhshaol uirbeach chomh maith: caighdeán an aeir agus an uisce, mar shampla.

Ó oiriúnú go smaoineamh nua

Mar sin, tá a lán fadhbanna ag tabhairt aghaidh ar ár gcathracha agus limistéir uirbeacha, idir fhadhbanna sóisialta go sláinte agus comhshaoil. Mar sin féin, tá deiseanna móra ann chomh maith de bharr neasacht na ndaoine, na ngnóthaí agus na seirbhísí a bhaineann leis an bhfocal ‘cathair’ féin fiú.

Cuireann suímh uirbeacha deiseanna tábhachtacha ar fáil do mhaireachtáil inbhuanaithe. Cheana féin, is ionann dlús an daonra i gcathracha agus turais níos giorra le taisteal chuig an láthair oibre agus seirbhísí, úsáid níos mó d’iompar poiblí, agus áitribh níos lú a éilíonn níos lú soilsiú agus téamh. Mar thoradh, caitheann áitritheoirí uirbeacha níos lú fuinnimh in aghaidh an duine ná cónaitheoirí tuaithe.⁽²²⁾

Tá ár gcathracha i suíomh uathúil maidir le maolú agus oiriúnú an athraithe aeráide. Is iad tréithe fisiceacha, dearadh, rialachas agus suíomh na cathrach roinnt de na fachtóirí ar féidir cur leis an dá cheánn nó fuascail a dhéanamh orthu.

Is léir nach bhfuil cineálacha cur chuige innealtóireachta — ar nós bacainní tuile — ach ina gcuid den réiteach. Iarrann oiriúnú ar athsmaoineamh bunúsach freisin de dhearadh agus bhainistiú uirbeach, agus ba chóir dó a bheith ‘príomhshruthaithe’ sna beartais ábhartha go léir, lena n-áirítear talamhúsáid, tithíocht, bainistiú uisce, iompar, fuinneamh, gnáthscair sóisialta agus sláinte.

Agus athsmaoineamh a dhéanamh ar dhearadh uirbeach, iompar ailtireachta agus pleanáil is féidir linn ár gcathracha agus tírdhreacha uirbeacha a aistriú go ‘héiceachórais uirbeacha’ ar thús cadhnaíochta maolú an athraithe aeráide (iompar níos fearr, fuinneamh glan) agus oiriúnú (tithe scaoilte, garraíodóireacht ingearach). Chuirfidh pleanáil uirbeach feabhas ar an mianach saoil go léir agus cruthóidh sí deiseanna fostaíochta nua trí feabhas a chur ar an margadh le haghaidh teicneolaíochtaí nua agus ailtireacht ghlas.

An rud is tábhachtaí ná pleanáil na gcathrach i slite a éascaíonn tomhaltas fuinnimh níos ísle in aghaidh an duine, ag baint úsáide as bealaí ar nós iompar uirbeach inbhuanaithe agus tithíocht ísealfhuinnimh. Tá teicneolaíochtaí nua le haghaidh éifeachtach fuinnimh agus acmhainní inathnuaite, ar nós fuinneamh gaoithe nó fuinneamh gréine agus breoslaí malartacha tábhachtach chomh maith, i dteannta le deiseanna a sholáthar do dhaoine aonair agus d’eagraíochtaí chun a gcuid iompair a athrú.

Dearadh na todhchaí

‘Ní bheidh an todhchaí mar a shílimid — is é sin an t-aon rud ar féidir linn a bheith cinnte faoi. Táimid ag pleanáil le haghaidh na neamhchinnteachta sin,’ arsa Johan van der Pol, leas stiúrthóir Dura Vermeer, comhlacht tógála Ollannach atá ag dearadh agus ag tógáil an IJburg i láthair na huaire, dúiche nua san Amstardam atá ar snámh.

Is ceann de na tionscadail is uaillmhianaí é Ijburg a gabhadh faoi riamh ag bardas Amstardam. De bharr daonra atá ag borradh agus leibhéil uisce atá ag ardú bhí ar an gcathair dlúthdhaonra a bheith cruthaitheach: ag turgnamh le cineálacha ailtireachta nua ar an uisce féin. Tá na tithe nua ‘gafa i nduga’ le siúláin atá ar snámh le leictreachas, uisce agus seirbhísí sláintíochta acu. Is féidir iad a dhíscoir agus iad a bhogadh go héasca go háit éigin eile – ag tabhairt brí nua don téarma ‘bogadh tí’. Áiríonn an baile atá ag forbairt tithe gloine éiceabhácha atá ar snámh ina bhfuil gach cineál torthaí agus glasraí ag fás.

Níl sna tithe Ijburg atá ar snámh ach sampla amháin de ghluaiseacht nua san ailtireacht agus pleanáil chathrach. Téann tionchair an athraithe aeráide ó thriomaigh agus tonnta teasa i ndeisceart na hEorpa go tuilte sa tuaisceart. Ní mór do chathracha oiriúnú. In ionad bacainní tuile a neartú nó uisce a sheoladh isteach, tá roinnt ailtirí, innealtóirí agus pleanálaithe cathrach ag féachaint ar chur chuige nua i leith maireachtáil uirbeach agus cathrach. Tá siad ag glacadh le tírdhreacha uirbeacha mar éiceachórais na todhchaí.

Ag malartú feasachta agus dea-chleachtais

‘Tá dúshláin dhifriúla os comhair cathracha Eorpacha agus freagraí difriúla de dhíth orthu,’ arsa Ronan Uhel, ceannaire ar chlár na gCóras Nádúrtha agus Leochaileachta san EEA.

‘Is cinnte go mbeidh na torthaí is fearr le feiceáil ó infheistíochtaí oiriúnaithe de chuid na gcathracha sin atá ag cur tús le bearta go luath. Ach go dtí seo, níl ach cúpla cathair Eorpach tar éis straitéisí a fhorbairt chun éascú a dhéanamh ar oiriúnú do na coinníollacha athraithe aeráide “nua” — agus tá forfheidhmiú na mbeart, go dtí seo, teoranta den chuid is mó do tionscadail bheaga,’ a dúirt sé.

Seans nach mbeidh cathracha eile chomh ámharach i dtéarmaí feasachta agus acmhainní agus beidh tacaíocht agus treoir leanúnach de dhíth orthu. Ag an gcéim seo, an rud ba luachmhara ná feabhsú i malartú taithí agus dea-chleachtas i measc cathracha.

‘Is comhphobal beag in iarthar na Danmhairge é Thisted a tháirgeann a chuid fuinnimh féin go léir. Uaireanta, tugann sé fuinneamh don eangach náisiúnta fiú. Tá an méid atá i ndán dó á athshlánú ag an gcomhphobal seo. Is amhlaidh go bhfuil sé fealsúnach ach is é sin atá á phlé againn: ag athshlánú a bhfuil ionainn,’ arsa Ronan Uhel.

‘Tá sochaithe cruthaithe againn de dhaoine cuidithe. Is minic nach mbíonn ach nasc fíorúil lenár mórthimpeallacht nádúrtha againn, ár mbia atá crapchlúdaithe, ár gcuid uisce. Ní mór dúinn sinn féin agus ár n-áit sa nádúr a athaimsiú.’

20. Clár Comhshaoil na Náisiún Aontaithe, 2008

21. Greater London Authority

22. IEA, 2008