H μη βιώσιμη κατανάλωση

«Ένα βράδυ άρχισε να συγκεντρώνεται καπνός πάνω από το αγρόκτημα. Τα πράγματα ήταν δύσκολα. Η στάχτη έπεφτε σαν χιόνι», λέει ο Guðni Þorvaldsson, ιδιοκτήτης οικογενειακής φάρμας στη νότια Ισλανδία, μόλις 8 χιλιόμετρα από το ηφαίστειο Eyjafjallajökull. «Χρειάστηκε να μετακινήσουμε τα πρόβατα, τα αρνιά και ορισμένα άλογα σε εσωτερικό χώρο. Τα πρόβατα έπρεπε να τα ελέγχουμε κάθε τρεις ώρες, επειδή ήταν περίοδος γεννήσεων. Τα πάντα είχαν γίνει γκρίζα. Τα μεγαλύτερα κομμάτια στάχτης έφταναν σε πάχος τα 3 εκατοστά. Οι πατημασιές που άφηνα ήταν σαν να περπατώ στο χιόνι.»

Ο Guðni Þorvaldsson, όπως και οι υπόλοιποι Ισλανδοί, ήταν εξαιρετικά καλά προετοιμασμένοι για τη μεγάλη έκρηξη του Eyjafjallajökull τον Μάρτιο του 2010. Η χώρα διαθέτει ένα εξελιγμένο σύστημα παρακολούθησης που χρησιμοποιεί τεχνολογία εντοπισμού θέσης μέσω δορυφόρου, η οποία μετρά συνεχώς τη δραστηριότητα των ηφαιστείων. Τα στοιχεία του συστήματος έδειχναν το ύψος του ηφαιστείου να αυξάνεται, γεγονός που σημαίνει βέβαιη ηφαιστειακή δραστηριότητα στο βουνό. Αυτό επιβεβαιώθηκε και από άλλες δραστηριότητες παρακολούθησης. Σε συνδυασμό με ένα αποτελεσματικό σύστημα ενημέρωσης του κοινού, καταδεικνύεται ξεκάθαρα πόσο πολύτιμη μπορεί να είναι η περιβαλλοντική πληροφόρηση.

Ο υπόλοιπος πλανήτης δεν ήταν ίσως τόσο προετοιμασμένος. Οι επιπτώσεις προσέλαβαν παγκόσμιες διαστάσεις εντός μερικών ημερών, ιδίως λόγω του τεράστιου σύννεφου στάχτης που άρχισε να σχηματίζεται και να επηρεάζει την εναέρια κυκλοφορία. Η στάχτη βρισκόταν σε ύψος μεταξύ 20 000 και 36 000 ποδιών, στο ίδιο ύψος με εκείνο που ταξιδεύουν τα αεροπλάνα. Ο ευρωπαϊκός εναέριος χώρος έκλεισε με αποτέλεσμα να καθηλωθούν στο έδαφος όλα τα αεροσκάφη με προορισμό την Ευρώπη και αφετηρία ακόμη και το Σίδνεϋ. Σύμφωνα με εκτιμήσεις της Διεθνούς Ένωσης Αεροπορικών Μεταφορών, οι αεροπορικές εταιρείες κατέγραφαν ζημίες στα έσοδά τους που έφταναν τα 200 εκατ. δολάρια την ημέρα.

Επηρεάστηκε έτσι σχεδόν κάθε κλάδος που βασίζεται στις αερομεταφορές. Στην Κένυα, φυτά, λουλούδια και λαχανικά που καλλιεργούνται για την ευρωπαϊκή αγορά σάπιζαν στον καυτό ήλιο, γεγονός που σήμαινε ζημιές εκατομμυρίων ευρώ. Υπολογίζεται ότι, κατά τη διάρκεια των πρώτων μόλις ημερών μετά την έκρηξη, πετάχτηκαν στα σκουπίδια δέκα εκατομμύρια λουλούδια, κυρίως τριαντάφυλλα. Λαχανικά, όπως σπαράγγια, μπρόκολα και χλωρά φασόλια κατέληγαν στις ταΐστρες των κοπαδιών αντί στα πιάτα των Ευρωπαίων. Οι προμήθειες φρέσκου τόνου από το Βιετνάμ και τις Φιλιππίνες άρχισαν να εξαντλούνται στην ευρωπαϊκή αγορά.

Όταν καθάρισε ο ουρανός πάνω από την Ευρώπη, τον Απρίλιο του 2010, ξαναθυμηθήκαμε πόσο έντονη είναι συνήθως η εναέρια κυκλοφορία εκεί. Οι ιστορίες με τα λουλούδια και τα λαχανικά που σάπιζαν στην Κένυα μας θυμίζουν από πού προέρχονται ορισμένα από τα λουλούδια και λαχανικά που καταναλώνουμε. Όντως, η έκρηξη αυτή μας έκανε να δούμε πιο καθαρά τις συνδέσεις μεταξύ ορισμένων βασικών συστημάτων – ανθρωπογενών και φυσικών – που διέπουν την παγκοσμιοποιημένη κοινωνία μας.

Το μεγάλο αποτύπωμα

Το οικολογικό μας αποτύπωμα είναι ένα από τα μέτρα που εφαρμόζουμε για να περιγράψουμε τις απαιτήσεις που προβάλλει η ανθρωπότητα έναντι του πλανήτη. Το αποτύπωμα έχει τους περιορισμούς του, αλλά είναι ταυτόχρονα μια σχετικά ευκολονόητη έννοια: υπολογίζει τη χερσαία και θαλάσσια έκταση που απαιτείται για την παραγωγή των πόρων που χρησιμοποιούμε και για την απορρόφηση των αποβλήτων μας.

Το 2003 το οικολογικό αποτύπωμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης ήταν 2,26 δισεκατομμύρια πλανητικά εκτάρια ή 4,7 πλανητικά εκτάρια κατ’ άτομο. Αντίθετα, η συνολική παραγωγική έκταση της Ευρώπης ήταν 1,06 δισεκατομμύρια πλανητικά εκτάρια ή 2,2 πλανητικά εκτάρια κατ’ άτομο (WWF, 2007).

Εάν οι άνθρωποι σε ολόκληρο τον κόσμο ζούσαν όπως οι Ευρωπαίοι, η ανθρωπότητα θα χρειαζόταν περισσότερους από δυόμιση πλανήτες σαν τη Γη για να βρει τους πόρους που καταναλώνουμε, να απορροφήσει τα απόβλητά μας και να αφήσει και κάποιο χώρο για τα άγρια είδη (WWF, 2007).

Ημέρα υπέρβασης των παραγόμενων πόρων

Η ημέρα υπέρβασης των παραγόμενων πόρων είναι εκείνη η ημέρα ενός ημερολογιακού έτους κατά την οποία η κατανάλωση οικολογικών πόρων από την ανθρωπότητα για το συγκεκριμένο έτος ισούται με αυτό που μπορεί να παραγάγει η φύση σε δώδεκα μήνες. Είναι η στιγμή που το συλλογικό μας ταμείο στερεύει από ρευστό και αρχίζουμε να δανειζόμαστε από τον πλανήτη.

Το 2010 το Global Footprint Network (Δίκτυο για το Παγκόσμιο Αποτύπωμα) υπολόγισε ότι μέχρι την 21η Αυγούστου του έτους η ανθρωπότητα είχε καταναλώσει το σύνολο των οικολογικών υπηρεσιών – από το φιλτράρισμα του CO2 μέχρι την παραγωγή πρώτων υλών για τρόφιμα – που μπορούσε να μας παρέχει η φύση με ασφάλεια για το σύνολο του έτους. Από την 21η Αυγούστου μέχρι το τέλος του έτους, οι οικολογικές απαιτήσεις μας καλύφθηκαν με τρόπο που σήμαινε μείωση των αποθεμάτων πόρων και συσσώρευση αερίων θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα.

Τροφοδοτώντας τη συνήθεια

Τόσο το «παγκόσμιο αποτύπωμα» όσο και η «ημέρα υπέρβασης των παραγόμενων πόρων» είναι απλώς εκτιμήσεις. Αυτό που γνωρίζουμε σίγουρα είναι ότι η παγκόσμια ζήτηση για φυσικούς πόρους έχει σημειώσει τεράστια αύξηση τις τελευταίες δεκαετίες. Αυτό οφείλεται κατά κύριο λόγο στην αύξηση του πληθυσμού, του πλούτου και της κατανάλωσης. Η μεγαλύτερη αύξηση του πληθυσμού έχει καταγραφεί στις αναπτυσσόμενες χώρες ενώ τα υψηλότερα επίπεδα πλούτου και κατανάλωσης στις ανεπτυγμένες.

Στην Ευρώπη διατηρούμε το οικολογικό μας έλλειμμα – τη διαφορά μεταξύ του αποτυπώματος και της βιοϊκανότητάς μας – εισάγοντας αγαθά και υπηρεσίες από άλλες περιοχές. Εξάγουμε επίσης μέρος των αποβλήτων μας. Γινόμαστε, δηλαδή, ολοένα και λιγότερο αυτάρκεις.

Ως αποτέλεσμα του συνεχώς αυξανόμενου παγκόσμιου εμπορίου, όλο και περισσότερες περιβαλλοντικές πιέσεις και συνέπειες που προκαλούνται από την κατανάλωση στις χώρες της ΕΕ γίνονται αισθητές αλλού. Ενώ οι μεταβολές αυτές γίνονται σε έναν βαθμό μεταξύ χωρών της ΕΕ, μεγάλο μέρος τους συντελείται εκτός ΕΕ και πέρα από την εμβέλεια των σημερινών πολιτικών της ΕΕ σχετικά με την παραγωγή. Αυτό σημαίνει ότι εξάγουμε τις επιπτώσεις της κατανάλωσής μας σε χώρες όπου οι περιβαλλοντικές πολιτικές είναι συχνά ανεπαρκείς, ουσιαστικά θέτοντας τους ντόπιους πληθυσμούς και το περιβάλλον τους υπό εξαιρετικές πιέσεις.

Η παγκόσμια κατανάλωση έχει σημαντικές και μη αναστρέψιμες συνέπειες για τα παγκόσμια οικοσυστήματα: 130 000 τετραγωνικά χιλιόμετρα τροπικού δάσους αποψιλώνονται κάθε χρόνο. Επιπλέον, από το 1960 μέχρι σήμερα το ένα τρίτο των παγκόσμιων καλλιεργούμενων εκτάσεων έχει εγκαταλειφθεί ή εξαντληθεί ως αποτέλεσμα της υπερεκμετάλλευσης και της υποβάθμισης του εδάφους (*).

Πώς θα σπάσουμε τον φαύλο κύκλο

Πρέπει να εξισορροπήσουμε καλύτερα την ανάγκη διατήρησης του φυσικού κεφαλαίου και της χρησιμοποίησής του για την τροφοδότηση της οικονομίας. Το κλειδί είναι η βελτίωση της αποτελεσματικής χρήσης των πόρων. Το να αναγνωρίσουμε ότι οι απαιτήσεις μας από τα φυσικά συστήματα είναι αυτή τη στιγμή μη βιώσιμες σημαίνει ότι θα πρέπει να κάνουμε περισσότερα χρησιμοποιώντας λιγότερα.

Το ενθαρρυντικό στοιχείο στο συγκεκριμένο πεδίο είναι ότι τα συμφέροντα του περιβάλλοντος και του εμπορίου μπορούν να ευθυγραμμιστούν: οι επιχειρήσεις ευημερούν ή κλονίζονται ανάλογα με την ικανότητά τους να δημιουργούν μέγιστη αξία με βάση τις εισροές, με τον ίδιο τρόπο που η διατήρηση του φυσικού κόσμου και της ανθρώπινης ευημερίας εξαρτάται από το εάν μπορούμε να κάνουμε περισσότερα με περιορισμένη ροή πόρων.

Η αποτελεσματική χρήση των πόρων έχει πλέον καταστεί βασική προτεραιότητα στην ΕΕ και αποτελεί ένα αποφασιστικής σημασίας στοιχείο της στρατηγικής για μια έξυπνη και βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη χωρίς αποκλεισμούς μέχρι το 2020. Η αποτελεσματική χρήση των πόρων συνδυάζει τις αρχές του «ορθώς επιχειρείν» με τις ορθές περιβαλλοντικές πρακτικές, επιτυγχάνοντας περισσότερα, ενώ μειώνουμε τα απόβλητα. Είναι σαν να συνδυάζουμε μια πιο υγιεινή δίαιτα με ένα πρόγραμμα σωματικής άσκησης: μετά από λίγο συνειδητοποιούμε ότι μπορούμε να κάνουμε περισσότερα χρησιμοποιώντας λιγότερα.

(*) Για περισσότερες πληροφορίες, συμβουλευτείτε SOER thematic assesments: consumption and the environment: www.eea.europa.eu/soer/europe/consumption-and-environment